Kodeks Moralności Obywatelskiej. Dla zdrajców narodu kula w łeb

Taką właśnie zasadę wyznaczał Kodeks Moralności Obywatelskiej, którego napisaniem zajął się Departament Sprawiedliwości Delegatury Rządu na Kraj. Dokument powstał najprawdopodobniej w 1941 r. (chociaż wcześniej w literaturze podawano datę o dwa lata późniejszą). W założeniu jego autorów miał on w sposób jasny i klarowny wyznaczać granice prawne i etyczne, których Polakowi przekraczać nie wolno.

Aby osiągnąć ten cel, kodeks musiał stwarzać w społeczeństwie przekonanie o istnieniu autorytetu, który jest wyrazicielem nie tylko wartości moralnej, ale również siły w sensie surowej, a sprawiedliwej represji doraźnie stosowanej.

Zawierał aż 25 punktów, podzielonych na cztery działy. Każdy z nich odnosił się do innej kategorii przestępstw za które groziła konkretna kara. Jego przestrzeganie zaś – zgodnie z definicją Tomasza Strzembosza przytoczoną w książce „Węzły pamięci niepodległej Polski” – stanowiło jeden z podstawowych warunków bycia obywatelem Państwa Podziemnego.

Kara śmierci groziła oczywiście również za zapieranie się przynależności do narodu polskiego i współpracę z wrogiem na szkodę tegoż. Przekonał się o tym znany przedwojenny aktor Igo Sym, który został zastrzelony 7 marca 1941 r. Na zdjęciu kadr z filmu „Serenade” (1937).

Tylko jedna kara

Najcięższe zbrodnie znalazły się w dziale pierwszym. Dotyczyły one zdrady państwa i narodu polskiego. Popełnienie którejkolwiek z nich równało się z wyrokiem śmierci. Życie miał tracić ten:

1. Kto zapiera się swego narodu.
2. Kto czynnie współdziała z wrogiem w jego walce, skierowanej przeciwko Państwu i Narodowi Polskiemu oraz jego sprzymierzeńcom.
3. Kto zwraca się do wroga z donosami na swych rodaków.
4. Kto nie udziela niezbędnego schronienia lub nie okazuje doraźnej koniecznej pomocy osobie ściganej przez wroga z powodu jego służby dla Państwa i Narodu Polskiego.
5. Kto w celu osłabienia ducha obronnego Narodu Polskiego podejmuje działania, mogące ducha tego osłabić.

Obywatelem nie jest ten…

Dział drugi odnosił się do przestępstw przeciwko przynależności do narodu polskiego. Każdemu kto popełnił chociaż jedno z nich groziła utrata praw publicznych obywatelskich, praw honorowych i prawa wykonywania zawodu. Winnym był ten:

6. Kto bez nieodpartego przymusu służy u wroga.
7. Kto w czasie służby u wroga ma możność udzielać pomocy lub działać w interesie Państwa Narodu Polskiego, a działań takich nie podejmuje.
8. Kto w okresie walk z wrogiem, będąc z tytułu swego stanowiska obowiązany do udziału w tej walce – zachowuje całkowitą bierność.
9. Kto wykorzystuje zarządzenia wroga i bezkarność w ich stosowaniu dla własnej korzyści, a za szkodą dla Państwa i Narodu Polskiego.
10. Kto z niedbalstwa, przez próżność lub lekkomyślność ujawnia swym postępowaniem szczegóły pracy niepodległościowej, powodując tym szkodę dla Państwa i Narodu Polskiego.

Polakiem nie może nazywać się ten…

Dział trzeci poświęcony został przestępstwom przeciwko moralności obywatelskiej. Karą za ich popełnienie miało być wyłączenie ze społeczności polskiej, czyli niemożność zajmowania jakichkolwiek stanowisk państwowych, samorządowych i społecznych. Na powyższe sankcje narażał się ten:

Podczas okupacji bardzo źle widziane było chodzenie do kina o czym świadczy np. ta karykatura.

11. Kto utrzymuje z wrogiem zażyłą znajomość lub stosunki miłosne.
12. Kto bez poważnej i uzasadnionej potrzeby ośmiesza i krytykuje wobec wroga lub też publicznie – urządzenia, prawa i obyczaje Narodu Polskiego.
13. Kto dla zysku majątkowego wykorzystuje przymusowe położenia innej osoby i używa w stosunku do niej przemocy lub groźby zwrócenia się do wroga, bądź zastosowania jego rozporządzeń.
14. Kto bez nieodpartego przymusu bierze czynny udział w widowiskach teatrów, teatrzyków i w filmach oraz w innych imprezach, organizowanych przez wroga.
15. Kto posiadając dostateczne środki materialne, odmawia pomocy rodakom, poszkodowanym skutkiem działalności lub zarządzeń wroga.
16. Kto posiadając wystarczające środki do życia, zabiera pracę innym, kto, mimo swego dobrobytu, uchyla się od pomagania nędzy ludzkiej, kto nie poczuwa się do czynnej solidarności narodowej.
17. Kto uczęszcza do Kasyna Gry lub innych zakładów prowadzonych przez wroga.

Tylko świnie siedzą w szwabskim kinie

W ostatnim dziale umieszczono przestępstwa, za które dana osoba podlegała karze publicznego napiętnowania. Wiązało się to z bojkotem towarzyskim, a w szczególnie rażących przypadkach nawet konfiskatą całego mienia.

Wizyty w kinie to jednak jeszcze nic w porównaniu z utrzymywaniu zażyłych znajomości lub stosunków miłosnych z wrogiem. Na zdjęciu niemiecki żołnierz na przejażdżce dorożką z młodą kobietą w Krakowie.

Pod pojęciem publicznego napiętnowania kryła się infamia lub nagana. Dopuszczano jednak środki łagodniejsze, takie jak ostrzeżenie i upomnienie.

Przestępstwa z czwartego działu popełniał ten:

18. Kto udaje Niemca dla korzystania z przemijającej wygody.
19. Kto korzystając ze szczegółowych warunków, wytworzonych przez okupację, zmienia zwyczajowo przyjęty w Polsce tryb postępowania.
20. Kto wyraża zadowolenie i pochwałę z powodu jakichkolwiek zarządzeń wroga.
21. Kto wyrzuca pieniądze dla dogodzenia sobie, widząc dookoła ludzką nędzę.
22. Kto uczęszcza do kin oraz na imprezy rozrywkowe, z których dochód przeznaczony jest dla wroga.
23. Kto nie ogranicza się w kupowaniu i czytaniu pracy gadzinowej do wypadków niezbędnej potrzeby.
24 Kto poddaje się i nie zwalcza zgubnego obyczaju rozpijania się, zapominając o stale ciążącym nań obowiązku zachowania godnej moralnej postawy.
25. Kto zachowuje się krzykliwe i niewłaściwie w miejscach i lokalach publicznych.

Teraz zapewne zadajecie sobie pytanie, jak wyglądało przestrzeganie tych zasad w okupacyjnych realiach. Cóż, trudno sobie wyobrazić, aby wielu ludziom udało się nie złamać ani jednego z wymienionych wyżej 25 punktów. Najpewniej sami autorzy zdawali sobie doskonale sprawę, jak wysoko stawiają poprzeczkę. Ale właśnie o to właśnie chodziło.

Zapewne niewielu mieszkańcom okupowanej Polski udało się przez całą wojnę nie złamać ani jednego z 25 punktów Kodeks Moralności Obywatelskiej.

Zadaniem Kodeksu Zasad Narodowych było pokazanie, że nie ma miejsca na jakiekolwiek formy współpracy z okupantem, który w tak bezwzględny sposób obchodził się z podbitym narodem. Nieprzypadkowo już w motcie autorzy podkreślali, że: Największą klęską dla narodu jest jego spodlenie. Prowadzi ono nieodwołalnie do śmierci.

A czy Ty w warunkach wojny zdołałbyś stosować się do wszystkich punktów kodeksu?

Źródła:

1. Węzły pamięci niepodległej Polski, praca zbiorowa, Znak Horyzont 2014.
2. Grzegorz Górski, Administracja Polski Podziemnej w latach 1939-1945. Studium historyczno-prawne, Fundacja Inicjatyw Lokalnych „Pomerania” 1995.
3. Tomasz Szarota, Okupacyjnej Warszawy Dzień powszedni, Czytelnik 1988.

Redakcja: Kamil Janicki; Fotoedycja: Rafał Kuzak