Oddaj swoje dziecko teściowej. Mistrza ascezy porady wychowawcze

Świętego Hieronima gościliśmy na łamach „Ciekawostek historycznych” na samym początku ich działalności. W tekście „Brud, smród i dziewictwo. Mistrza ascezy porady dla kobiet” opisaliśmy podejście sławnego mistrza wstrzemięźliwości do życia niewiast. Z dzisiejszej perspektywy jego zalecenia niewątpliwie wydają się kontrowersyjne. Jednak u współczesnych Hieronimowi nie dość, że nie wywoływały zdziwienia, to w dodatku stanowiły szanowany wzorzec postępowania dla konsekrowanych dziewic (i pań ogółem)!

Raczkujący materiał na świętą

Hieronim nie poprzestał na udzielaniu rad niewiastom. Gdy w rodzinie jego przyjaciółki – Pauli Rzymianki – przyszła na świat dziewczynka, którą jeszcze przed narodzinami ślubowano przeznaczyć do konsekrowanego dziewictwa, asceta z całym zapałem zabrał się do układania programu wychowawczego dla małej.

Spodziewałam się po nim elaboratu na temat zalet ścisłych postów, całkowitego zakazu kąpieli i braku snu na drodze do zbawienia, a tymczasem Hieronim chwilami wykazuje zadatki na całkiem niezłego pedagoga, choć bezceremonialnie plagiatuje przy tym pogańskiego retora Kwintyliana.

Dziewice konsekrowane (według Katechizmu Kościoła katolickiego): „Począwszy od czasów apostolskich dziewice chrześcijańskie, powołane przez Pana, by poświęcić się Mu w sposób niepodzielny w większej wolności serca, ciała i ducha. Podejmowały za aprobatą Kościoła decyzje życia w stanie dziewictwa „dla Królestwa niebieskiego”.

Dziewczynka poświęcona Bogu miała na imię Paula (po babce Pauli Rzymiance). Było to dziecko Taksocjusza, który pojął za żonę córkę rzymskiego kapłana Letę. Z dziadkiem ze strony matki wiąże się jedno z pierwszych zaleceń wychowawczych świętego. Zdaniem Hieronima dziewczynka gdy tylko podrośnie winna zarzucać dziadkowi rączki na szyję i wyśpiewywać radosne Alleluja! w celu nawrócenia go. Przejdźmy jednak do właściwego programu opracowanego dla Pauli.

Na początku należy wybrać dziecku właściwego nauczyciela, odpowiednio doświadczonego i wykształconego. Powinien on umiejętnie stosować pochwały i kary, żeby w najmłodszych latach nie zrazić dziewczynki do edukacji, co rzutowałoby na dalszy proces. Dzięki jego odpowiedniemu podejściu mała ma odczuwać nieodpartą radość z sukcesów, a w wypadku porażek i błędów – smutek. Oprócz metody małego kija i dużej marchewki (do tego w uproszczeniu sprowadza się pomysł Hieronima) do edukacji przyszłej konsekrowanej dziewicy należy wprowadzić element rywalizacji. Bardzo interesujące jest to, że już zdaniem eksperta żyjącego w IV wieku konkurencja wśród uczących się razem dzieci pobudza chęć zdobywania wiedzy i dążenie do osiągnięcia jak najlepszych wyników.

Zamiast Ala ma kota lista proroków

Już od najmłodszych lat dziewczynka powinna uczyć się liter. Zdaniem świętego litery powinny zostać wykonane dla niej np. z kości słoniowej. Cóż, widać zdaniem ascety (sic!) był to powszechnie dostępny materiał, wprost idealny do produkcji zabawek dla szkrabów. No ale mniejsza o tworzywo – przejdźmy do jego zastosowań.

Święty Hieronim naucza… czyżby swoich teorii wychowawczych?

Mała Paula powinna bawić się tymi literkami i w trakcie zabaw poznawać ich wygląd, brzmienie oraz kolejność. Co więcej, nauczyciel często ma zmieniać kolejność tych małych rzeźb i łączyć je w dowolnym porządku. Gdy dziewczynka pozna już literki, powinna powoli zacząć przyzwyczajać rękę do pisania. Okazuje się, że nie ma sensu dawanie dziecku od razu tabliczek powleczonych woskiem, jakich używa się w ówczesnej rzymskiej szkole.

Najlepiej jest wyryć litery najstaranniej jak to tylko możliwe na tablicy. Dziecko ma wodzić rylcem po bruzdach i uczyć się kreślenia jak najpiękniejszych znaków. Żeby nie było zbyt lekko, o elementarzach, jakie znamy ze szkoły podstawowej możemy śmiało zapomnieć.

Kilkuletnie dziecko zamiast uczyć się zdań w stylu Ala ma kota, Ewa sprząta zabawki,czy Iza szuka igły, litery ma składać w imiona patriarchów i proroków, według list sporządzonych przez ewangelistów. Co bardzo ważne, nie wolno jej dawać (choćby przypadkiem!) do rąk jakichkolwiek prac pogańskich autorów (tak jakby sam Hieronim w swoich  poradach nie plagiatował niemal identycznych zaleceń Kwintyliana, zawartych w dziele „O kształceniu mówcy”).

Osobną kwestią jest służba domowa, która ma towarzyszyć Pauli. Dziewczynka ma przebywać w otoczeniu osób mówiących jak najlepszym językiem, by nie nabrała złych nawyków. Jeszcze ważniejszy jest tu jednak przykład rodziców. Znamy przecież stare przysłowie o tym, że czym skorupka za młodu nasiąknie… Łatwo możemy je przełożyć na naukę języka – złe nawyki z dzieciństwa bardzo trudno później naprawić.

Święty Hieronim i Paula.

Skoro już mowa o otoczeniu dziecka, warto wspomnieć o jego nieodłącznej towarzyszce – niani. Piastunka Pauli powinna stanowić wzór cnót, ale przede wszystkim ma być daleka od wszelkich bezeceństw (pijaństwo i rozpusta muszą jej być zupełnie obce!). Takie wskazówki co do doboru towarzyszki dla dziewczynki wcale nie dziwią. Jeśli zaś chodzi o samą Paulę, musi być miła dla całej rodziny, a głównym jej zadaniem jest przy tym „bombardowanie” dziadka – pogańskiego kapłana – chrześcijaństwem, nawet w przypadku jego wyraźnego sprzeciwów.

Dotąd przytoczone porady świętego Hieronima, dotyczące wychowania i kształcenia dziecka, wydają się w miarę zwyczajne, a po części nawet zgodne ze dzisiejszymi standardami (np. nauka przez zabawę). Teraz jednak przechodzimy do wytycznych zdecydowanie bardziej abstrakcyjnych.

Zakonnica w wersji mini-mini?

Mała Paula od najmłodszych lat powinna być trzymana z dala od strojnych szat, klejnotów, kosmetyków. Na pierwszy rzut oka, dzięki jej strojowi, ma być widoczne jej powołanie. Św. Hieronim przestrzega matkę dziewczynki, by nie przypalała jej włosów w celu ich ufryzowania, bo w ten sposób ściągnie na nią ogień piekielny. Ciężka sprawa – asceta próbuje z kilkuletniego dziecka zrobić zakonnicę w wersji mini-mini. A może od razu przyodziać ją we włosiennicę? Delikatna skóra malucha na pewno się ucieszy! Idźmy jednak dalej: czas na dietkę.

Dziś wiele się mówi o roli wspólnych posiłków w integrowaniu rodziny, o budowaniu relacji rodzice-dziecko dzięki zasiadaniu do stołu całą familią. Taksocjusz, jego żona Leta i ich córeczka Paula mogą o tym zapomnieć.

Święty Hieronim zabrania. Dziewczynka od najmłodszych lat ma zasiadać do posiłku oddzielona od rodziców, by smaczne i wykwintne potrawy, jakie przewijają się przez stoły tych bogatych Rzymian nie rozbudziły zbytnio apetytu przyszłej konsekrowanej dziewicy.

Wspominane już przeze mnie czasopisma „dzieciologiczne” rozpisują się o roli zbilansowanej diety w rozwoju szkrabów, jednak nasz asceta ma na ten temat własne zdanie. Póki jest mała, Paula może jadać od czasu do czasu odrobinę mięsa i zmoczyć usta w winie, gdy jednak podrośnie nastanie koniec tego dobrego. Starsza dziewczynka ma jeść zdecydowanie skromniej.

Zdaniem św. Hieronima to mężczyźni i mają paskudne charaktery i wyraźne skłonności do rozpusty oraz sprowadzają kobiety na złą drogą. Takie podejście różniło go od większości Ojców Kościoła.

Jednej ze swoich duchowych podopiecznych – młodziutkiej Demetrias – Hieronim zalecił by przez cały czas umiarkowanie pościła, czyli jadła tyle by nie zemdleć i móc iść o własnych siłach, ale ani kęsa więcej! Zasadne wydaje się przypuszczenie, że nieco starsza Paula miała w zamierzeniu stosować równie ostry reżim żywieniowy.

Dopóki nie zapoznałam się z poglądami świętego Hieronima nie wiedziałam, że porządna gorąca kąpiel wywołuje ogień pożądliwości cielesnej. O ja biedna, nieuświadomiona! Otóż mała Paula, nawet będąc dzieckiem, nie powinna się  zbyt często myć. Kiedy trochę podrośnie musi wbić sobie do głowy zasadę „gąbka i wanna to twój wróg” i to, że dla zbawienia duszy łaźnię należy omijać szerokim łukiem.

No to w końcu kto jest gorszy?

Teraz będzie największy problem – chłopcy. Pauli nie wolno spotykać przedstawicieli płci przeciwnej, ponieważ ci mają paskudne charaktery i wyraźne skłonności do rozpusty. Dziewczynka powinna jak ognia unikać uśmiechających się do niej młodzieńców, by czasem nie sprowadzili jej na złą drogę. Ogólnie rzecz biorąc – w sprawie charakterów chłopców i dziewczynek – większość Ojców Kościoła była nieco odmiennego zdania niż nasz święty asceta.

Według nich to kobieta była siedliskiem zła wszelakiego. Tertulian pisał: Kobiety to bezbożne furie chuci, św. Klemens Aleksandryjski głosił: U kobiety sama świadomość jej istnienia powinna wywoływać wstyd, natomiast biskup Maksimus z Turynu uważał, że Przyczyną wszelkiego zła jest niewiasta.

Pytanie tylko czy brzdąc wychowywany metodami świętego Hieronima nie skończyłby czasem jak ta czaszeczka…

Paula, jako oblubienica przeznaczona Chrystusowi, raczej nie powinna pojawiać się publicznie (chyba że w towarzystwie matki). Wolno jej rozmawiać tylko ze świętymi mężami, zaprzysiężonymi dziewicami, rodzicami i nauczycielami. Hieronim przestrzega ją także przed uczestnictwem we wszelkich zabawach i w weselach.

Gdy dziewczynka podrośnie przestanie potrzebować niani. Wtedy winny towarzyszyć jej odpowiednie, szacowne niewiasty lub dziewczęta podobne do niej. Ładne i powabne? Bynajmniej! Ich przyodziewek ma być nędzny, oblicza blade, a spojrzenie pełne smutku. Dodajmy jeszcze, że zajęciami Pauli i jej smętnej gromadki powinny być modlitwy, nabożne czuwanie i rozważanie świętych ksiąg, czyli rozrywki w sam raz dla nastolatki!

Na koniec malutkie podsumowanie realności „programu wychowawczego dla dziewic konsekrowanych” autorstwa naszego ascety. Sam święty Hieronim ma świadomość, że jego zalecenia są dość restrykcyjne, dlatego też wątpi czy matka dziewczynki im sprosta.

Idealnym rozwiązaniem wydaje mu się oddanie dziewczynki na wychowanie jej babce – Pauli Rzymiance – i ciotce Julii Eustochium. Gdy tylko Leta odstawi dziecko od piersi ma je przekazać pod opiekę wspomnianym krewnym. Widać oderwany od rzeczywistości Hieronim za nic ma więź matki z dzieckiem, bo ważniejsze jest wychowanie materiału na dziewicę konsekrowaną, niż małej dziewczynki…

Bibliografia:

1. Hieronim, Listy, tłum. J. Czuj, Warszawa 1952-54.
2. J.N.D. Kelly, Hieronim, Warszawa 2003.
3. M.F. Kwintylian, Kształcenie mówcy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2002.
4. T. Wnętrzak, Św. Hieronim – magister puellarum, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historica”, VIII (2009).