Totalitaryzm w Imperium Bizantyjskim?

Konstantynopol. Stolica państwa totalitarnego?

Wprawdzie amerykańscy historycy słyną z używania w swoich książkach słów nieprzystających do danej epoki, ale podczas lektury „Księgi Heraklidesa z Damaszku” na myśl rzeczywiście nasuwa się Związek Radziecki.

Pod koniec lat 40. V wieku Konstantynopol, stolica Cesarstwa Wschodniorzymskiego, był areną zajadłego sporu religijnego pomiędzy dwoma dostojnikami religijnymi: Eutychesem (archimandrytą posiadającym znaczące wpływy na dworze) oraz Euzebiuszem (biskupem Doryleum). Przed zaledwie paroma laty dwaj panowie wspólnie doprowadzili do obalenia stołecznego patriarchy, Nestoriusza (tak, tego od nestorianizmu). Teraz podzielił ich nowy spór doktrynalny i osobisty. Nie będziemy zagłębiać się w kwestie wiary, żeby nie nudzić i nie komplikować niepotrzebnie tekstu. Starczy stwierdzić, że zdaniem Eutychesa z poglądami Nestoriusza nie rozprawiono się dostatecznie stanowczo, natomiast Euzebiusz prezentował bardziej stonowane podejście. Od przekonań ważniejsze bodaj były charaktery. Philip Jenkins, autor wydanej niedawno za oceanem książki „Jesus Wars” („Wojny o Jezusa”), następująco przedstawił Eutychesa:

Swoją pozycję w kościele (…) po części zawdzięczał umiejętnościom oratorskim, jednak ten talent niekoniecznie był tylko i wyłącznie błogosławieństwem. Archimandrytę cechowały: całkowicie nieustępliwy styl prowadzenia dysputy, ostry charakter oraz tendencja do postrzegania wszelkich krytyków jako ludzi nikczemnych, jeśli nie pomagierów diabła.

Bizantyjskie państwo policyjne

Jak toczono ten antyczny spór o zasady wiary? Można by pomyśleć, że w zaciszu sal wykładowych, na przeciągłych spotkaniach uczonych mężów oraz przy wspólnej modlitwie. Cóż, rzeczywistość wyglądała kompletnie inaczej.

Eutyches wyprowadził na ulice mnichów, którzy zakrzyczeli i tak nieśmiałego patriarchę Flawiana. Ataki wymierzył w każdego krytyka z osobna i we wszystkich razem. Szybko stolica znalazła się realnie pod jego panowaniem. To w żadnym razie nie uspokoiło sytuacji. Zdaniem Jenkinsa w 447-448 roku w Konstantynopolu panowała atmosfera rodem z państwa policyjnego. Źródło z epoki, „Księga Heraklidesa z Damaszku”, zdaje się to potwierdzać:

[Eutyches i jego pomagierzy] zabijali jednych ludzi na statkach, innych na ulicach, innych jeszcze w domach, albo na klęczkach, gdy się modlili w kościołach. Jeszcze innych ścigali tak, że ci uciekli. I z całą żarliwością szukali i wypatrywali tych, którzy ukryli się w jaskiniach i dziurach w ziemi. I wielki strach i niebezpieczeństwo towarzyszyły człowiekowi, który rozmawiał ze zwolennikami Flawiana, ze względu na tych, którzy mieszkali w sąsiedztwie i trzymali straż i byli szpiegami pilnującymi kto szedł do Flawiana.

Stalinowski sobór w Efezie

Patriarcha Flawian. Ofiara synodu zbójeckiego. Co do Eutychesa, nie zachowały się żadne jego podobizny.

Podobny system terroru powstał w tym samym czasie w egipskiej Aleksandrii. Koniec końców w celu „załagodzenia” sporów w Kościele zwołano sobór do Efezu (449 rok), na którym Eutyches odniósł niekwestionowany triumf. Uczestników zastraszano, mnisi posłuszni Eutychesowi bili niepokornych, a „opozycjonistom” próbującym zapisywać jak w rzeczywistości przebiegały obrady… łamano palce. Patriarchę Konstantynopola, wspomnianego już Flawiana, uwięziono bez żadnego procesu i pobito na śmierć. Euzebiusza także pozbawiono wolności, ale zdołał uciec i przeżył.
Jak to możliwe, że przeszło 130 dostojników kościelnych podpisało się pod postanowieniami takiego soboru? Cóż, zastosowano iście stalinowskie metody. Według późniejszych relacji, mnisi i żołnierze posłuszni Eutychesowi zmuszali biskupów do podpisywania się pod pustym „dokumentem”, który dopiero później został dopisany.

W aktach kolejnego soboru (451) można przeczytać relacje tych dostojników:

(…) podpisywaliśmy puste płachty. Cierpieliśmy pod ciosami i podpisywaliśmy (…) grożono nam usunięciem z urzędów. Grożono nam wygnaniem. Stali nad nami żołnierze z pałkami i mieczami.

Gangsterzy i ideolodzy

Wszelkie postanowienia z Efezu zostały po dwóch latach cofnięte, a sam sobór wykreślony z historii Kościoła i nazwany pogardliwie „synodem zbójeckim”. Zapomniano również o Eutychesie i niechlubnej roli, którą odegrał. Ten interesujący epizod w historii chrześcijaństwa opisuje Philip Jenkins, którego książka wkrótce ukaże się w Polsce nakładem Bellony.

Autor zna się na rzeczy, więc to jemu zostawię rozważania o religii. Mnie bardziej interesuje cały system stworzony przez Eutychesa i jemu podobnych. Rozjuszony tłum, charyzmatyczny mówca (Eutyches), fanatyczni poplecznicy ideologii (mnisi), a do tego armia tajnych agentów i donosicieli oraz bezwzględne polityczne morderstwa i egzekucje bez procesu. Czyżby termin „totalitaryzm” rzeczywiście pasował nie tylko do XX wieku, ale też piątego? Eutychesa jak nic dałoby się porównać do dwudziestowiecznych dyktatorów…

Źródło:

• Philip Jenkins, Jesus Wars: How Four Patriarchs, Three Queens, and Two Emperors Decided What Christians Would Believe for the Next 1,500 years, HarperOne 2010 (premiera w Polsce w nadchodzących miesiącach; książka w przekładzie wyżej podpisanego).