Wiedźmini istnieli naprawdę!

Wyglądem nie przypominali słynnego białowłosego zabijaki z wiedźmińskiej sagi Sapkowskiego. Ale to ci niepozorni pasterze owiec, stróże kościelni czy wioskowe zielarki zamieniali się, kiedy było trzeba, w prawdziwych łowców upiorów.

Kapłani, wzywani przez naszych przodków do przepędzania złych mocy, to tylko wierzchołek góry lodowej. Sługom bożym pomagali ludzie, którzy używali nie tylko modlitwy. I nie bali się ubrudzić rąk krwią!

Na kłopoty… kościelny

Prawdziwym wiedźminem mógł się stać nawet doświadczony kościelny. Opowieść o takim stróżu z Białej utrwalił kiedyś Jan Karłowicz. A było to tak…

Oto noc w noc ktoś łomotał w żelazną bramę cmentarza. Stary stróż, kiedy zorientował się, że ma do czynienia ze zmarłym, który powstał z grobu, szybko załatwił sprawę. Wziął igłę, nawlókł ją nicią z kłębka i wbił w upiora, nim ten zdążył zatopić w nim zmurszałe zębiska.

Kiedy żywy trup wrócił nad ranem do mogiły, kościelny, niczym Tezeusz po nici Ariadny, dotarł do schronienia potwora. Następnego dnia razem z księdzem rozkopali grób, włożyli w usta strzygonia trzygroszową monetę (czyli tak zwany obol zmarłych, wywodzącą się jeszcze ze starożytności symboliczną opłatę za transport w zaświaty) i przełożyli trupa na brzuch. Od tej pory już nie opuścił swego grobu.

Podobna drużyna do spraw nieumarłych – ksiądz plus kościelny – pojawia się w podkrakowskiej legendzie o Kasi, czekającej na powrót z wojny ukochanego Jasia. Któregoś wieczora doczekała się, lecz chłopak okazał się upiorem. Dziewczynie udało się uciec, gdy potwór chciał zawlec ją ze sobą do grobu. Wróciła nazajutrz z księdzem i kościelnym. Gdy otworzono grób Jasia-upiora, rozżalony i wściekły zaczął wygrażać narzeczonej. Lecz nie dogadywał jej długo, bo „wiedźmini” odrąbali mu głowę.

Pod batem owczarza

Za zwalczanie krążących po świecie upiorów brały się też znachorki. W Kongresówce taka specjalistka ze wsi Młynarze pod Makowem Mazowieckim za drobną opłatą przepędzała rozmaite zmory z gospodarstw. Mamrotała przy tym zaklęcia, okadzała domy i okładała je cuchnącymi szmatami. Trudno jednak podejrzewać, żeby prawdziwe potwory wystraszyły się starszej pani palącej zioła.

Bardziej imponująco prezentowały się metody działającego w tym samym rejonie owczarza z Czarnostowa, który walczył z monstrami pod koniec XIX wieku. Jak można przeczytać w pracach poświęconych etnografii, był on w regionie człowiekiem-instytucją. Ponoć posyłano po niego nawet z arystokratycznych dworów, spod Łomży i Płocka. Przybywał na miejsce akcji uzbrojony w worek, do którego nikomu nie pozwalał zaglądać.

Mniej więcej tak mógł wyglądać owczarz z Czarnostowa (źródło: domena publiczna).

Po czym spędzał sam noc w „opętanym” domostwie. Nie wiadomo, jak wyglądały zmagania z upiorami – słychać było tylko mrożące krew w żyłach odgłosy walki, jęki i hałasy, przypominające trzask bata. Rankiem z budynku wyłaniał się mocno poturbowany owczarz z pełnym workiem. To, co w nim było, natychmiast topił w rzece lub jeziorze.

Miał opinię niezwyciężonego, ale i łasego na pieniądze. Wedle legendy, jego dobra passa skończyła się, gdy kiedyś przyjął łapówkę od… schwytanej zmory. Chciwość nie opłaciła się – odtąd złe duchy już go nie słuchały, a on sam zmarł jako żebrak.

Jedenastolatka bez głowy

Cóż, walki z nocnymi duchami i topienie zmór w worku łatwo jest symulować. Inaczej było w przypadku akcji wiedźminów krążących po Podkarpaciu na Łemkowszczyźnie. Zwano ich baczami (nie mylić z bacami – pasterzami owiec).

Było ich wśród Łemków bardzo wielu. Do najznaczniejszych należeli: Leszko Babej, zwany Gyrda z Blechnarki i drugi nazwiskiem Bacza z Keckovec po stronie słowackiej. Pozostała po nich legenda, a po Babeju również samotny, kamienny nagrobek, jaki ostał się na zrujnowanym cmentarzu w Blechnarce – pisał etnograf Roman Reinfuss.

Baczowie pojawiali się na miejscu akcji, wzywani niczym karetka pogotowia, mająca zająć się żywym trupem dręczącym sąsiadów.

Interesujący przykład działalności zawodowych poskramiaczy upiorów miał miejsce przed I wojną światową w Radoszycach. Dwóch ogromnych chłopów sprowadzono do zmarłej 11-letniej dziewczynki, która nie dawała spokoju swoim bliskim – pisze archeolog Piotr Kotowicz.

Dwóch Łemków – tak mogli wyglądać baczowie ustalający taktykę polowania na upiora (źródło: domena publiczna).

Przed czekającym zadaniem przygotowano dla nich jedzenie oraz wódkę, ale nie skorzystali z zaproszenia. Jeden z nich natomiast zapalił świecę i czytał do późna książkę. Pół godziny przed północą udali się z krewnymi zmarłej na cmentarz, wykopali trumnę, lecz dziewczynki w niej nie było.

Dostrzegli ją jednak jak biegnie przez wieś i po pościgu złapali przy ostatnich zabudowaniach. Wówczas zaprowadzili ją do grobu, obcięli głowę i włożyli między nogi. Gdy wrócili do domu, byli mokrzy od potu. Zabieg jednak okazał się na tyle skuteczny, że dziewczynka przestała chodzić.

I straszenie się skończyło…

Przykazania łowcy upiorów

Z „wiedźmińskiej” praktyki naszych łowców strzygoni i innych upiorów wyłania się następujący obraz ich metod działania: po pierwsze, odkopywali grób podejrzanego. Po drugie, zwłoki przewracali na brzuch, by wgryzały się w ziemię i nie mogły znaleźć wyjścia z mogiły.

Po trzecie, na wszelki wypadek przygważdżali truchło kołkiem albo zębem od brony. I wreszcie po czwarte, ukoronowaniem całej akcji była dekapitacja umarlaka. Czerep należało umieścić między nogami byłego upiora.

Tak wyglądały antywampiryczne pochówki: przykład z Bułgarii (autor: Bin im Garten, licencja: CC BY-SA 3.0).

We wsi Jawornik pod Sanokiem nie było chyba jednego nieboszczyka, który zachowałby nienaruszoną głowę – pisał dziewiętnastowieczny etnograf Oskar Kolberg. Zapał rodzimych łowców potworów rozlewał się na cały kraj, jak Polska długa i szeroka. Między XVII a XX stuleciem obcinano głowy sierpami i motykami „upiorom” pod Krakowem, pod Łodzią i pod Gdańskiem, na Mazurach i na Wołyniu.

Z kolei wczesnośredniowieczne pochówki „antywampiryczne”, mające zapobiec powrotowi umarlaków z zaświatów, znaleźli naukowcy między innymi w Brześciu Kujawskim, Kałdusie i Niemczy.

Ofiarami tych praktyk padali nieboszczycy budzący podejrzenia nawet z całkiem niewinnych przyczyn, między innymi wyróżniający się za życia nietypowym wyglądem lub wskutek choroby, na przykład plujący krwią.

Zestaw łowcy wampirów. Nasi kościelni, znachorzy i baczowie nie potrzebowali tego rodzaju pomocy dla amatorów (autor: Josh Berglund, licencja: CC BY 2.0).

Czasem wystarczało nieodpowiednie pochodzenie. Badając „antywampiryczne” pochówki z XVII-XVIII wieku w Drawsku nad Notecią, polscy i amerykańscy badacze zastanawiali się nawet, czy tamtejsze „wampiry” nie były niechcianymi przybyszami, imigrantami! Analizy jednak w tym przypadku to wykluczyły.

Tym niemniej, wśród „podejrzanych” na polskich wsiach tradycyjnie znajdowali się ludzie o „niepewnym” pochodzeniu – na przykład wywodzący się z rodzin, w których ktoś parał się magią lub był kiedyś wzięty za upiora. Kto wie, czy na celowniku nie znalazł się nawet nieszczęsny owczarz z Mazowsza, który najpierw sam łapał zmory, a potem dał im się przekupić…

Bibliografia:

1. Baranowski Bohdan, W kręgu upiorów i wilkołaków, Wydawnictwo Łódzkie 1981.
2. Kotowicz Piotr, Wampir z ul. Zamkowej 20 w Sanoku, „Rocznik Sanocki” t. X/2011.
3. Reinfuss Roman, Śladami Łemków, Wydawnictwo PTTK „Kraj” 1990.
4. Shroudeater.com (European Vampire Research).