Kim byli Etruskowie?

Etruskowie zamieszkiwali głównie środkową część Półwyspu Apenińskiego, obszar dzisiejszej Toskanii, północnego Lacjum i zachodniej Umbrii. Mimo że ostatecznie zostali wchłonięci przez Rzym, ich wpływ na kulturę rzymską, a tym samym na całą cywilizację zachodnią, był głęboki i trwały.

Pochodzenie Etrusków

Pochodzenie Etrusków nie jest do końca jasne. Już starożytni autorzy przedstawiali sprzeczne teorie. Herodot, grecki historyk z V wieku p.n.e., utrzymywał, że Etruskowie przybyli z Azji Mniejszej, a dokładnie z Lidii. Według jego relacji wielki głód zmusił tamtejsze ludy do emigracji, a ich wędrówka zakończyła się w Italii. Teoria ta nazywana jest allochtoniczną. W XXI wieku jej zwolennikom z pomocą przyszła nauka i badania DNA. Zespół Alessandra Achillego na podstawie analiz materiału genetycznego odkrył nieproporcjonalnie dużą domieszkę mtDNA małoazjatyckiego u mieszkańców Toskanii w porównaniu z mieszkańcami innych regionów Włoch, co sugerowałoby, że Etruskowie faktycznie dotarli na tereny dzisiejszych Włoch z zewnątrz.

fot.NormanEinstein/CC BY-SA 3.0

Zasięg wpływów etruskich.

Inny starożytny autor, Dionizjusz z Halikarnasu, uważał jednak Etrusków za lud autochtoniczny, rozwijający się niezależnie od wpływów zewnętrznych. W 1845 roku w książce „Historya narodu i państwa rzymskiego” Jan Jakub Szwajnic, kontrował to twierdzenie, pisząc:

Dionizjusz z Halikarnasu, czyniąc Etrusków, przeciw podaniu Herodota, pierwotnymi mieszkańcami, zdanie swoje opiera na równości języka Tyrrenów z językiem Pelazgow. Dowód ten nie ma bezwarunkowej powagi, bo każdy język z postępem czasu ulega zmianie; miejscowość i rozmaite okoliczności nań wpływają; nowe siedziby, widoki, co raz odmienne przedmioty i potrzeby, nie tylko nowe wyrazy, ale nowe tworzą wyobrażenia.

Współczesna nauka nie daje jednoznacznej odpowiedzi. Badania językowe wskazują, że język etruski nie należy do indoeuropejskiej rodziny językowej, co czyni go unikalnym wśród języków starożytnej Europy. Z kolei współczesne analizy genetyczne sugerują, że przodkowie Etrusków byli lokalną populacją – z domieszką krwi ze wschodnich obszarów Morza Śródziemnego. W 2013 roku zespół Franceski Tassi opublikował efekty swoich prac, które potwierdzały genetyczne podobieństwo Etrusków (i dzisiejszych Toskańczyków) do mieszkańców tureckiej Anatolii, ale nie na tyle silne, by mówić o wielkiej migracji w II tysiącleciu przed narodzeniem Chrystusa, ale raczej o wędrówkach ludów w okolicach piątego tysiąclecia p.n.e.

Ustrój polityczny i społeczny

Etruskowie żyli w miastach-państwach, z których każde było niezależne politycznie. Największe znaczenie miały takie ośrodki jak: Tarquinia, Volaterrae, Caere, Weje, Vetulonia, Volisinia, Wolci, Kortona, Arretium, Populonia, Clusium i Perusia. Miasta tworzyły luźny związek, w skład którego wchodziło najprawdopodobniej dwanaście ośrodków. Była to konfederacja o charakterze religijnym i ceremonialnym, a nie politycznym, ponieważ nie istniał jeden ośrodek władzy.

Na czele państwa etruskiego stał „lucumo” – król, w którego rękach spoczywała spora władza. Sprawował on funkcje wojskowe, religijne i administracyjne. Ustrój nie był jednak jednolity, bo w niektórych miastach rządy królewskie zostały z czasem zastąpione przez oligarchię arystokratycznych rodów. Elity społeczne odgrywały dużą rolę w życiu publicznym, a władza i prestiż były dziedziczone.

fot.domena publiczna

Struktura społeczna Etrusków była zhierarchizowana. Artyści i tancerze znajdowali się na niej dość nisko.

Struktura społeczna Etrusków była zhierarchizowana. Na jej szczycie znajdowały się rody panujące, których członkowie byli zobowiązani m.in. do pełnienia służby wojskowej. To z tej grupy wywodzili się też kapłani. Niżej był prosty lud i służba, do której zaliczyć można m.in. rzemieślników, kupców, chłopów, niewolników czy… tancerzy i artystów. Spora część tej klasy pracowała w rolnictwie i przemyśle wydobywczym. Obie te dziedziny były silnie rozwinięte. Przykładowo: etruscy rolnicy stosowali innowacyjne rozwiązania melioracyjne, dzięki czemu poszerzali tereny pod uprawę, wykorzystując bagna i mokradła.

Metalurgii Etruskowie zawdzięczali swoje bogactwo. Wykorzystywali oni dostępne złoża miedzi, cyny, ołowiu i żelaza, tworząc znane i cenione wyroby z brązu, np. narzędzia albo broń. Dzięki dobrym kontaktom handlowym z Grekami i Fenicjanami swoje wyroby mogli sprzedawać w odległych miejscach basenu Morza Śródziemnego.

Etruskowie mieli stosunkowo nowatorskie podejście do roli kobiet. Jak na starożytne realia posiadały wyjątkowo wysoką pozycję w życiu publicznym, aktywnie w nim uczestnicząc, co Grecy i Rzymianie uważali za… niemoralne.

Czytaj też: Nie stworzyli imperium ani nie podbili sąsiadów mieczem. Ale i tak zapisali się w historii. Kim byli starożytni Fenicjanie?

Ekspansja i kontakty międzynarodowe

Etruskowie zaczęli dynamicznie rozwijać się w VIII–VII wieku p.n.e. Dzięki kontaktom z Grekami, Fenicjanami i Kartagińczykami przyjęli wiele elementów obcych kultur, zwłaszcza w sztuce i architekturze. W VII–VI wieku p.n.e. Etruskowie zdominowali dużą część Italii. Na północy ich wpływy sięgały doliny Padu (dzisiejsza Emilia-Romania), gdzie założyli miasta takie jak Felsina (Bolonia). Na południu dotarli do Kampanii i Neapolu. Przez pewien czas kontrolowali nawet Rzym.

Współpracowali handlowo, ale i konkurowali z Grekami. Bitwa morska pod Alalią (około 540 p.n.e.), stoczona wspólnie z Kartaginą przeciwko greckim Fokajczykom, zakończyła się zwycięstwem Etrusków i ich sojuszników, co zapewniło im kontrolę nad zachodnim Morzem Śródziemnym.

fot.rdesai – Flickr/CC BY 2.0

Bagnoregio – starożytne miasto w Italii założone przez Etrusków w VI w. p.n.e.

Jednak od końca V wieku p.n.e. zaczęli stopniowo tracić wpływy. Na północy Etruskowie zostali wypchnięci przez Celtów. Na południu ich miasta traciły niepodległość, a nadmorskie wybrzeża stopniowo przechodziły w ręce Kartaginy czy Grecji. Symboliczny koniec Etrusków miał miejsce w trakcie bitwy pod Cumae w 474 p.n.e. Ale to rosnąca potęga Rzymu odegrała kluczową rolę w ich upadku. Po bitwie nad Jeziorem Wadymońskim w 283 p.n.e. dostali się pod rzymskie panowanie. Utrzymali pewną formę niezależności w zamian za sojusz, jednak z czasem zostali zromanizowani.

Czytaj też: Pokonali armię największego imperium ówczesnego świata. Ile prawdy jest w krwawych opowieściach o Scytach?

Kultura i osiągnięcia

Etruskowie byli ludem wysoko rozwiniętym technologicznie i artystycznie. Ich architektura obejmowała konstrukcje z kamienia i drewna, monumentalne świątynie oraz grobowce w formie kurhanów lub hypogeów. Co ciekawe, swoich przodków często grzebali w urnach z podobizną twarzy. Wprowadzili do Italii technikę budowy łuku i sklepienia, którą przejęli później Rzymianie. Ważnym etruskim rozwiązaniem, które wykorzystywano później przez wieki w Europie, był sposób tworzenia miast – główne ulice budowano z północy na południe i wschodu na zachód, a następnie przyłączano do nich mniejsze drogi.

Etruskom zawdzięczamy również przedmioty codziennego użytku. To oni wynaleźli świecę, kotwicę czy skalpel. Mieli też spore osiągnięcia w medycynie – a konkretnie stomatologii. Około roku 700 p.n.e. stworzyli oni pierwsze sztuczne zęby! Potrafili też wstawić plomby i robić protezy.

fot.Albert Kretschmer/ domena publiczna

Etruskowie byli ludem wysoko rozwiniętym technologicznie i artystycznie.

Znamy wiele przykładów sztuki etruskiej: malarstwo ścienne, rzeźby nagrobne, sarkofagi i przedmioty z brązu. Grobowce w Tarquinii czy Cerveteri zachowały freski ukazujące sceny z życia codziennego, polowań, uczt i tańców. Artyści etruscy inspirowali się stylem greckim, ale ich twórczość miała odmienny, bardziej ekspresyjny charakter.

W architekturze miejskiej Rzymu widoczne są inspiracje etruskie. Cloaca Maxima – wielka kanalizacja miejska – została zbudowana według etruskich wzorców. Podobnie jak pierwsze świątynie na Kapitolu. Nawet gladiatorzy, pierwotnie postacie z rytuałów pogrzebowych, mogą mieć etruskie korzenie.

Czytaj też: Gladiatorzy, dzikie bestie i tortury. Siedem sposobów na udane igrzyska w Koloseum

Religia i wpływ na… całą Europę

Religia Etrusków była politeistyczna i silnie związana z rytuałami wróżbiarskimi, choćby przewidywaniem z wątroby zwierząt (czynność ta szerzej zwana jest haruspicją). Ważną rolę odgrywały „auspicja etruskie”, czyli badania kapłanów, którzy obserwowali zachowanie ptaków drapieżnych i na tej podstawie orzekali, czy dana czynność jest akceptowana przez bogów. Etruskowie wierzyli też w życie pozagrobowe, o czym świadczą bogato wyposażone grobowce.

Stworzyli również własne pismo, oparte na alfabecie greckim. Chociaż znamy wiele inskrypcji, język etruski nie został dotąd w pełni odczytany. Jest to język izolowany, niezwiązany z żadną znaną rodziną językową.

fot.domena publiczna

Artyści etruscy inspirowali się stylem greckim, ale ich twórczość miała odmienny, bardziej ekspresyjny charakter.

Wpływ Etrusków na Rzym i całą cywilizację europejską był olbrzymi. Chociaż proces romanizacji Etrusków był stopniowy, ich miasta były podbijane jedno po drugim, a wraz z podporządkowaniem Rzymowi kultura etruska została wchłonięta, wiele jej elementów przetrwało. Często nieświadomie… Mieczysław Popławski w „Bellum Romanum” pisał:

Tak wiele imiona rzymskie zawierają w sobie pierwiastków etruskich, tak wiele urzędów rzymsko-italskich wywodzi się z etruskiej państwowości, że nie o wpływie etruskim na Rzymian musimy mówić, tylko o pierwiastku etruskim, który w równym stopniu z łacińskim, wytworzył ze siebie kulturę i naród rzymski.

Źródła:

1. Addis, Rzym. Historia Wiecznego Miasta, Kraków 2024.
2. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1986.
3. Popławski, Bellum Romanum: sakralność wojny i prawa rzymskiego, Lublin 1923.
4. Chyla, DNA zdradza, skąd pochodzą Etruskowie, archeowiesci.pl (dostęp: 23.06.2025).
5. Jan Jakub Szwajnic, Historya narodu i państwa rzymskiego podług źródeł i nowszych badań. T. 1, Warszawa 1845.