Rewolucja społeczna w PRL

Po II wojnie światowej rozpoczął się w Polsce czas wieloletniej zależności od ZSRR. Propagandowa „Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 22 lipca 1952 roku” głosiła: (…) władza ludowa – dzięki ofiarnym i twórczym wysiłkom polskiego ludu pracującego, w walce z zaciekłym oporem rozbitków starego ustroju kapitalistyczno-obszarniczego – dokonała wielkich przeobrażeń społecznych. W wyniku rewolucyjnych walk i przemian obalona została władza kapitalistów i obszarników, utrwaliło się państwo demokracji ludowej, kształtuje się i umacnia nowy ustrój społeczny, odpowiadający interesom i dążeniom najszerszych mas ludowych.

Tyle w teorii. Jak to się miało do wiejskiej rzeczywistości? Zdecydowana większość ziemiaństwa straciła majątki. Reforma rolna przeprowadzona przez PKWN w 1944 roku pozbawiała własności właścicieli ziem większych niż 50 ha. Obejmowała również budynki dworskie, ich wyposażenie i cały żywy inwentarz. Formalnie ci, którzy zarządzali mniejszymi obszarami, mieli szansę je zatrzymać. W rzeczywistości były to sytuacje marginalne, możliwe jedynie, gdy dworek nie był częścią majątku ziemskiego, a mieszkańcy zajmowali się inną działalnością niż rolnicza.

Rodzina opisana w książce „Z czworaków na salony” Niny Majewskiej-Brown wciąż zatrudniała służbę. Jak wyglądały stosunki między nimi? Nowy ustrój faktycznie zmienił kilka rzeczy. Inne trwały jednak w tej samej postaci jeszcze przez dekady.

Czy gosposia potrafi czytać?

Przede wszystkim – powszechność edukacji. Choć obowiązek szkolny był wprowadzany na ziemiach polskich jeszcze pod zaborami, w praktyce bardzo łatwo było się od niego wymigać. W latach 1949–1952 rząd Polski Ludowej wprowadził obowiązkową edukację dla analfabetów i półanalfabetów w wieku od 14 do 50 lat.

Inspirację dla tekstu stanowiła książka Niny Majewskiej-Brown „Z czworaków na salony” (Wydawnictwo Bellona, 2024).

Akcja nie obejmowała starszych i nie rozwiązała problemu całkowicie, jednak znacząco zmniejszyła ilość osób niepiśmiennych. Szczególnie w rodzinach chłopskich, w których dawniej niektórzy nie potrafili się nawet podpisać. Jedna z barier, która uniemożliwiała mieszkańcom czworaków awans społeczny, zaczęła znikać. Nawet jeśli ktoś nie planował dalszej nauki, zyskiwał m.in. dostęp do książek i prasy.

Czworaki vs salony

Czym właściwie były czworaki? Nazwa odnosi się do liczby mieszkań w budynku, z których każde miało osobne wejście. Analogicznie określano np. dwojaki. Zabudowania należały przeważnie do dworów i folwarków. Mieszkała w nich służba oraz robotnicy sezonowi. Nina Majewska-Brown trafnie opisuje je w swojej najnowszej powieści: W czworakach życie wygląda inaczej niż we dworze. Jest ciasno i wiecznie duszno. Latem cienkie ściany szybko się nagrzewają, a  zimą panuje chłód mimo ognia nieustannie podtrzymywanego na kuchni i ogacania okien. Choć zabudowania były spore, trudno było mówić o komforcie. Na jedno mieszkanie mogło przypadać nawet 7 osób. Ponadto czworaki najczęściej należały do właścicieli gospodarstwa, więc warunkiem mieszkania w nich była praca.

fot.Narodowe Archiwum Cyfrowe

Osób pracujących w pozostałych po reformie majątkach nie wypadało już określać służbą czy parobkami. Teraz były to m.in. gosposie, pracownicy i stajenni.

Relacja między panami a ich pracownikami miała dość jednostronny charakter. Jak podsumowuje Helena, jedna z bohaterek „Z czworaków na salony”: Gdyby tak się zastanowić, to my niewiele o nich wiemy, bo w czworakach bywaliśmy okazjonalnie, za to oni o nas wiedzą wszystko. (…) To oni opróżniają nasze nocniki i  piorą szmatki po periodzie. Orientują się, kiedy mamy ciche dni, bo Tadek nocuje w pokoju gościnnym, i gdy jesteśmy źli na dzieciaki za kolejną psotę.

Poprawność polityczna a obyczaje

Nowy ustrój miał to zmienić. Jednak równość równością, ale poglądów i przyzwyczajeń nie da się tak łatwo „naprostować”. W Polsce Ludowej inne było z pewnością nazewnictwo. Osób pracujących w pozostałych po reformie majątkach nie wypadało już określać służbą czy parobkami. Teraz były to m.in. gosposie, pracownicy i stajenni. A co z wzajemnymi stosunkami?

W powieści Niny Majewskiej-Brown obie strony odnoszą się do siebie z pewną rezerwą – proporcjonalną do wieku i poziomu konserwatywności poglądów. I tak też wyglądało to na przełomie lat 40. i 50. w PRL. Wciąż nade wszystko należało unikać skandalu. Istniał pewien poziom przyzwolenia na „bałamucenie i obłapianie” służby, natomiast pracownice dworów nadal musiały zachowywać się skromnie. Dla mieszkanki czworaków mogło to oznaczać ostracyzm już w momencie, gdy ktoś o wyższym statusie społecznym się nią zainteresował. Z drugiej strony dawna służba w znacznie mniejszym stopniu obawiała się konsekwencji mezaliansu.

Mało komu przychodziło do głowy, by kwestionować podwójne standardy związane z płcią, ale coraz bardziej domagano się równego traktowania niezależnie od pochodzenia. Nie wszystkim podobał się ten nowy porządek – tak jak Helenie z powieści „Z czworaków na salony”, która narzekała: Wojna niepotrzebnie zrównała nas z tymi, którzy dla nas pracują. (…) Tęsknię za dawnymi czasami, gdy każdy znał swoje miejsce.

Czytaj też: „Wrócił do domu z amputowaną nad kolanem nogą, z szaleństwem w oczach”. Trauma II wojny światowej odcisnęła piętno na Polakach

Dziedziczki i dziedzice

Tam, gdzie dla innych otworzyły się drzwi do lepszego życia, przed innymi się one zamknęły. Właściciele zarekwirowanych majątków byli z nich wypędzani – w ciągu trzech dni musieli opuścić swoje posiadłości, zabierając jedynie przedmioty codziennego użytku. Ich ziemie następnie dzielono na mniejsze działki przyznawane chłopom małorolnym i pozbawionym własnych pól. Zgodnie ze „Wskazówkami dla brygad robotniczych pracujących przy parcelacji majątków”:

Akt nadania tytułu własności powinien być wykorzystany przez brygady w ten sposób, by stworzyć w tym dniu święto wsi, zadokumentować historyczną wagę reformy rolnej, tego dokumentu likwidującego raz na zawsze na wsi polskiej panów i niewolników. Należy podkreślić, że reforma rolna jest zdobyczą demokracji, fundamentem nowej Polski i dobrobytu jej ludu.

fot.NAC/domena publiczna

Tam, gdzie dla innych otworzyły się drzwi do lepszego życia, przed innymi się one zamknęły.

Poprzedni właściciele i ich dzieci, o ile pozostali w kraju, nie mieli łatwego życia. Prześladowania przez UB, utrata stanowisk, konieczność pracy fizycznej niezależnie od rzeczywistych kompetencji i kwalifikacji. Potomkowie ziemiańskich rodów mogli zapomnieć o studiach ze względu na swoją rodzinną historię. Dawne pałace popadały w ruinę. Majewska-Brown wspomina o dziedziczce zmuszonej do przeprowadzki, pracującej w barze mlecznym. Tadeusz, mąż Heleny, podsumowuje całą sytuację: Właścicieli majątków, ludzi na poziomie, wyrzucili z  własnych domów, tylko po to, żeby hołotę na salony wpuścić. I co oni teraz robią na tych parkietach? Świnie hodują.

Czytaj też: „Szela cholerny!”. Pogarda dla chłopa w II RP

To gdzie, jak nie u pana?

O pracę w PRL-u teoretycznie nie trzeba było się martwić. Stanowiła prawo i konstytucyjny obowiązek każdego obywatela. Formalnie bezrobocie przez lata nie istniało (co najwyżej rejestrowano „lokalne nadwyżki siły roboczej”). W dosyć dobrej sytuacji były osoby z „fachem w ręku”. Innym pozostawała prosta praca fizyczna w fabrykach, hutach, szwalniach, przy produkcji i pakowaniu żywności…

Dla lepiej wykształconych istniała też możliwość pracy w szkołach czy urzędach. Jednak czy dla byłej służby dworskiej taki przeskok był wykonalny? To zależało od tego, jak wiele rodzina mogła zainwestować w edukację. Zdecydowana większość młodych ludzi wybierała szkoły zawodowe. Studia były zdecydowanie mniej popularne. Przeprowadzka ze wsi do miasta też mogła stanowić dla niektórych problem, jeśli nie mieli tam żadnej rodziny ani przyjaciół.

fot.NAC/domena publiczna

PGR-y do 1988 roku zatrudniały średnio 12 osób na 100 ha.

Choć chłopi otrzymali działki należące wcześniej do ziemian, trudno było uczynić z nich źródło utrzymania. Pomagały wyżywić rodzinę w czasach kryzysowych, jednak tak rozdrobnione tereny były zwyczajnie nierentowne. Alternatywę stanowiła praca w Państwowym Gospodarstwie Rolnym. PGR-y do 1988 roku pochłaniały ponad połowę środków przeznaczonych na rozwój rolnictwa i zatrudniały średnio 12 osób na 100 ha. Do końca lat 60. istniało ponad 6 tysięcy takich gospodarstw o średniej wielkości ok. 460 ha.

Gabrysia, służąca z powieści „Z czworaków na salony”, podsumowuje swoją sytuację i dostępne dla niej możliwości społecznego awansu: Pracować, żeby jeść, spać, żeby rano wstać, pracować, jeść i spać. To przerażające. (…) Nie stać mnie na nic. Ani na pójście do kolejnej szkoły, ani na żadną inną naukę. Co najwyżej mogę wyjechać do miasta i  tam nająć się do służby, znaleźć pracę w fabryce albo w sklepie. Tylko czy to zagwarantuje mi lepsze życie? Tutaj przynajmniej znam wszystkich. Wiem, co gdzie jest, tu są ludzie, którzy mi pomogą w razie nieszczęścia, a tam byłabym zupełnie sama.

Inspiracja:

Inspirację dla tekstu stanowiła książka Niny Majewskiej-Brown „Z czworaków na salony” (Bellona 2024).

Źródła:

1. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r.
2. Rydel M., Tradycja i historia Ziemian Polskich, www.ziemianie.org.pl [dostęp: 11.09.2024].
3. Wskazówki dla Brygad Robotniczych, pracujących przy parcelacji majątków, Komisja Centralna Związków Zawodowych, Warszawa, 20.03.1945.