Nie tylko Matejko — historia pocztów królów Polski

Wpływ Marcello Bacciarellego na polskie poczty królów

Wbrew pozorom Jan Matejko wcale nie był pierwszy. Zresztą pierwsi nie byli nawet Polacy, bo musielibyśmy tutaj wspomnieć o Marcello Bacciarellim — ale my skupimy się na Polakach. Zaczniemy od żyjącego w latach 1814–1884 Aleksandra Lessera, który uczył się od Józefa Paszkiewicza, będącego uczniem właśnie Bacciarellego. Zdaniem badacza twórczości Lessera, Henryka Struvego, to właśnie płótna nadwornego malarza Stanisława Augusta Poniatowskiego wywarły na nim tak silne wrażenie, że postanowił więcej czasu poświęcić na zbadanie przeszłości naszego państwa — w tym losów naszych monarchów.

Aleksander Lesser studiował pierwotnie na Oddziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Warszawskiego, ale po upadku powstania listopadowego stało się to niemożliwe. Wyjechał zatem do Niemiec, do Drezna, gdzie — po pierwsze — miał okazję poznać polskich patriotów zmierzających do Francji, a po drugie — zapoznać się w pałacach z postaciami z czasów, kiedy Polskę i Sasów łączył sojusz. Z kolei w Monachium, gdzie był wolnym słuchaczem, poznał m.in. Józefa Simmlera, zajmującego się sztuką zarówno patriotyczną, jak i historyczną.

Czytaj także: Jagiellonowie bez tajemnic – quiz

Poczet Lessera — królowie Polski, książęta i rosyjscy carowie

W końcu Lesser zabrał się do własnej wersji pocztu królów Polski. W tym celu zapoznawał się z dostępną literaturą, ale także monetami, pieczęciami oraz pomnikami nagrobnymi. Wszystkie te wskazówki posłużyły mu do wydania, po raz pierwszy w roku 1860, cyklu pt. „Królowie polscy, wizerunki zebrane i rysowane przez Alexandra Lessera, objaśnione tekstem historycznym przez Juliana Bartoszewicza”. Zawierał on 40 litografii wykonanych na podstawie jego rysunków przez Henryka Aschenbrennera i Władysława Walkiewicza.

fot.POLONA / domena publiczna

Po lewej: Aleksander Lesser, po prawej: Władysław Jagiełło jego autorstwa

Co ciekawe, poczet Lessera nie kończył się wcale na Stanisławie Auguście Poniatowskim, lecz zawierał także wizerunki Aleksandra I, Mikołaja I oraz Aleksandra II — rosyjskich carów, którzy byli też tytularnymi królami Polski. Zdrada? Raczej pragmatyzm. A to dlatego, że po raz pierwszy poczet omawianego artysty został wydany właśnie w zaborze rosyjskim, a zatem można podejrzewać, że bez tego nie byłoby to w ogóle możliwe. Później zaś ukazywał się już pod znacznie skróconym tytułem: „Wizerunki królów polskich”.

Ksawery Pillati i Józef Ignacy Kraszewski — niezwykły poczet władców Polski

Autor kolejnego pocztu królów nie był malarzem, a ilustratorem. Ksawery Pillati żył w latach 1843–1912. Przez lata związany był z „Tygodnikiem Ilustrowanym” oraz „Kłosami”. Był też autorem ilustracji do „Encyklopedii Powszechnej Samuela Orgelbranda”. Przede wszystkim jednak to spod jego ręki wyszły ilustracje do „Wizerunków książąt i królów polskich”, do których tekst napisał inny wielki Polak — Józef Ignacy Kraszewski. Publikacja ta powstawała w latach 1887–1888.

Już na pierwszy rzut oka widać, że poczet autorstwa Ksawerego Pillatiego jest inny niż wszystkie. Oto bowiem widzimy na nim nie tylko wyobrażenia kolejnych władców Polski, ale i charakterystyczne dla nich, wybitnie się z nimi kojarzące scenki rodzajowe — anegdotyczne — które autor umieścił poniżej „głównego” rysunku. I tak np. oczywiście Zygmuntowi Augustowi towarzyszy Barbara Radziwiłłówna, a konkretnie jej śmierć; Kazimierzowi Wielkiemu — wypadek podczas polowania, który doprowadził do jego śmierci; natomiast Zygmuntowi III — więziona na zamku w Gripsholmie jego matka, Katarzyna Jagiellonka.

fot.POLONA / domena publiczna

Ksawery Pillati i Józef Ignacy Kraszewski – twórcy „Wizerunki książąt i królów polskich

Sama ta nietypowa kombinacja jest tak naprawdę przejawem współpracy na linii Ksawery Pillati – Józef Ignacy Kraszewski. Otóż pod każdym zestawem rysunków znajduje się adnotacja pisarza, który opisuje znane mu medale, obrazy czy ryciny przedstawiające danego władcę oraz określone sytuacje z jego życia. Wynika z tego, że główną pracę badawczą wykonał tutaj Kraszewski, natomiast Ksawery Pillati rysował według jego wskazówek. Duet ten stał się zaś nierozerwalny, ponieważ publikacja „Wizerunków książąt i królów polskich” była wielokrotnie wznawiana, ale zawsze tekstom Kraszewskiego towarzyszyły ilustracje Pillatiego.

Czytaj także: Najważniejsze polskie obrazy

Walery Eljasz-Radzikowski — kostiumolog, ilustrator i ambassador Tatr

Autor ostatniego pocztu, o którym tutaj wspomnimy, przez lata związany był z Tatrami. Walery Eljasz-Radzikowski, bo o nim mowa, żył w latach 1840–1905. Od 16. roku życia uczył się w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Potem, co ciekawe, wyjechał do Monachium — co przywodzi na myśl doświadczenia Aleksandra Lessera. I Walery Eljasz-Radzikowski znacząco rozwinął tam swój warsztat. Równocześnie zdobywał wiedzę z zakresu kostiumologii, co z pewnością przydało mu się później przy tworzeniu wizerunków polskich władców. W późniejszym czasie wydał swoje publikacje pt. „Ubiory ludu w dawnej Polsce” oraz „Ubiory w Polsce i u sąsiadów”. Dużo też podróżował, odwiedzając Francję, Włochy i Belgię.

Po powrocie zajął się wykonywaniem ilustracji m.in. do utworów Antoniego Malczewskiego oraz Wincentego Pola. Z biegiem czasu dawał się także poznać jako etnograf, ale przede wszystkim popularyzator wiedzy o Tatrach. Przyczynił się do założenia Towarzystwa Tatrzańskiego, był też autorem przewodników po tych górach. Ma na swoim koncie publikacje, takie jak „Ilustrowany przewodnik do Tatr, Pienin i Szczawnicy”, „Szkice z podróży w Tatry” (1874) oraz „O nazwie Morskiego Oka w Tatrach”.

„Królowie polscy w obrazach i pieśniach” — patriotyczne pieśni i ilustracje Eljasza-Radzikowskiego

Żeby wyjaśnić, jak doszło do tego, że Walery Eljasz-Radzikowski zajął się wizerunkami polskich władców, musimy najpierw przedstawić jedną osobę. To Seweryna Duchińska (1816–1905), która w przeszłości dała się zapamiętać jako żarliwa patriotka, za co przyszło jej zapłacić. W czasie, kiedy trwało powstanie styczniowe, zajmowała się organizowaniem pomocy dla rodzin powstańców. I nie pozostało to bez konsekwencji — rosyjskie władze w roku 1863, już po upadku powstania, zmusiły ją do emigracji.

Wiele lat później postanowiła wydać tomik złożony z patriotycznych pieśni, który nosił tytuł „Królowie polscy w obrazach i pieśniach”. Po raz pierwszy ukazał się on w 1893 roku. I właśnie przy jego powstawaniu nawiązała współpracę z Eljaszem-Radzikowskim, który wykonał do niego ilustracje przedstawiające polskich władców — ale nie tylko.

fot.domena publiczna

Walery Eljasz-Radzikowski i wizerunek Kraka

W porównaniu do wszystkich dotychczas wymienionych autorów pocztów, a nawet do Jana Matejki czy Marcello Bacciarellego, ten autorstwa Walerego Eljasza-Radzikowskiego jest niezwykle oryginalny i to z dwóch powodów. Przede wszystkim, jako jedyny, pokusił się o przedstawienie całych postaci, nie zaś tylko ich głów czy też popiersi. Ponadto sięgnął nawet głębiej do historii Polski, rysując także postacie na wpół legendarne. Jego poczet nie zaczyna się bowiem od Mieszka I.

Znajdziemy w nim także postacie, takie jak Lech, Krak, Wanda czy Piast. Podobnie jak „zestaw” autorstwa Aleksandra Lessera, również i poczet tego ilustratora zawiera na samym końcu pewien „bonus”. Tym razem jednak nie są to wizerunki carów, chociaż są to również trzy postacie. Znajdują się one jednak na jednym rysunku kończącym cały cykl. Nosi on tytuł „Polska Odrodzona” i przedstawia trzech Polaków zamieszkujących, za życia autora, tereny trzech zaborów. Być może w ten sposób wyraził nadzieję, że pewnego dnia Polska znowu będzie wolna, niepodległa i, jak kiedyś, zjednoczona — „pod berłem” kolejnego polskiego władcy.

Czytaj także: Historia polskiego godła

Bibliografia

1. Album reprodukcji obrazów z wystawy „Sto lat malarstwa polskiego” z prywatntch zbiorów warszawskich w Pałacu Łazienkowskim, Warszawa 1919.
2. M. Czyżewski, Aleksander Lesser. Malarz, bez którego „nie byłoby zapewne Matejki”, polskieradio24.pl, dostęp: 30.08.2025.
3. B. Morawska-Nowak, Walery Eljasz w Towarzystwie Tatrzańskim, „Co słychać? Informator Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego”, nr 3/2005.
4. M. K. Piekarska, Przegląd i porównanie XIX-wiecznych drukowanych pocztów władców polskich jako przykład źródła nauki historii Polski w czasie zaborów, „Niepodległość i Pamięć”, nr 3/2022.
5. J. Rylke, Poczty władców Polski, Sztuka ogrodu. Sztuka krajobrazu, Warszawa 2021.
   Sztuka dawna. XIX wiek. Modernizm. Międzywojnie, Desa Unicum, Warszawa 2022.