Oblężenie Aleksandrii. Cezar, Kleopatra i upadek Biblioteki

Wejście Cezara do Aleksandrii

Skąd właściwie Juliusz Cezar znalazł się w Aleksandrii i jak doszło do jego związku z Kleopatrą? Aby to zrozumieć, musimy cofnąć się nieco w czasie.

Cezar ścigał pokonanego wcześniej Pompejusza, który uchodził przed nim do Egiptu. Rzymski wódz liczył na to, że jako dawny przyjaciel ojca Ptolemeusza XIII zostanie tam życzliwie przyjęty. Srodze się jednak pomylił — a ta pomyłka kosztowała Pompejusza życie. Doradcy młodego faraona uznali bowiem, że odwracając się od Pompejusza, zyskają względy Cezara. Wybrali jednak metodę brutalną: Pompejusza schwytano w zasadzce, zamordowano, ciało wrzucono do morza, a jego głowę zaprezentowano przybyłemu do Aleksandrii Cezarowi. Ten jednak odwrócił się od makabrycznego widoku z odrazą, podobno nawet ze łzami w oczach.

Cezar zamieszkał w aleksandryjskim pałacu, do którego wstępu zostali pozbawieni Ptolemeusz XIII i jego siostra Kleopatra. Królowa postanowiła jednak zawrzeć sojusz z Rzymianinem, posługując się przy tym — jak głosi tradycja — swoimi wdziękami. Została „przemycona” do pałacu w narzucie, którą rozwinięto przed Cezarem, starszym od niej o ponad trzydzieści lat (ona miała wówczas 21 lat). Podobno uległ jej czarowi.

fot.Carl Gottlieb Venig / domena publiczna

Juliusz Cezar i Kleopatra, obraz olejny Carla Gottlieba Veniga przedstawiający ich spotkanie w Egipcie

Ten sojusz nie spodobał się Ptolemeuszowi XIII, który po nieudanej próbie buntu został aresztowany przez Cezara. Rzymski wódz ogłosił, że — zgodnie z wolą ich ojca — Ptolemeusz XIII powinien współrządzić Egiptem wraz z Kleopatrą. Natomiast młodsze rodzeństwo, Ptolemeusz XIV i Arsinoe IV, miało objąć władzę na Cyprze. Tak Ptolemeusz XIII, jak i Arsinoe IV, uznali jednak to rozwiązanie za niesprawiedliwe. Zgromadzili więc własne siły i rozpoczęli wojnę.

Czytaj także: Czarownica na tronie? Jak Kleopatra przejęła władzę

Ogień nad Aleksandrią

Matematyka nie była po stronie Cezara i Kleopatry. Ptolemeusz XIII i Arsinoe IV dysponowali ponad 20 tysiącami żołnierzy, podczas gdy w Aleksandrii Cezar miał zaledwie około 4 tysięcy. Nic więc dziwnego, że wojska egipskie rozpoczęły oblężenie. Stało się to w roku 48 p.n.e. Zarówno siły Cezara, jak i on sam wraz z Kleopatrą, zostali odcięci. Rzymska armia utknęła w porcie, a para władców w pałacu. Nie mieli szans na ucieczkę ani morzem, ani lądem, przez co pozostali uwięzieni na wiele miesięcy.

W tej sytuacji Cezar wpadł na — w swoim własnym mniemaniu — genialny pomysł, którego skutki okazały się opłakane. Sam później chwalił się tym „osiągnięciem” w rozprawie O wojnie domowej, w której, co ciekawe, pisał o sobie w trzeciej osobie. Islam Issa w książce Aleksandria. Miasto, które zmieniło świat przytacza stosowny fragment:

„Nieprzyjaciel tłumnie rzucił się ku okrętom wojennym, aby je zająć. Było ich 50, same trójrzędowce i pięciorzędowce, wyborne i doskonale wyposażone do żeglugi… Oprócz nich były jeszcze 22 okręty, które zawsze stały dla ochrony Aleksandrii, wszystkie pokryte; gdyby udało się je zdobyć, Cezar byłby pozbawiony floty, a nieprzyjaciel panowałby nad portem i całym morzem i odcinałby Cezarowi dowóz żywności i posiłki… Wziął [jednak] górę Cezar, który spalił wszystkie okręty, nie wyłączając tych, co stały w dokach”.

Czytaj także: Juliusz Cezar: uwodziciel, playboy i biseksualista [18+]

Wiedza puszczona z dymem

Tak, dobrze myślicie: aby pozbyć się nieprzyjaciół, Cezar postanowił spalić własne okręty. Wrogowie mogli odnieść wrażenie, że skoro ktoś potrafi z taką determinacją niszczyć własne zasoby, lepiej z nim nie zadzierać. Cezar nie przewidział jednak jednego — wiatru.

Każdego lata do Aleksandrii docierały od strony Morza Egejskiego etezyjskie wiatry. Zwykle niosły mieszkańcom przyjemną bryzę, lecz tym razem rozdmuchały ogień z portu prosto nad miasto. Powstały pożar, opisany później przez Plutarcha, rozprzestrzeniał się błyskawicznie.

fot.Hermann Göll / domena publiczna

Pożar Aleksandrii autorstwa Hermana Golla z 1876 roku.

Najpierw zajęła się infrastruktura portowa, później płomienie wdarły się do samej Aleksandrii. Płonęły domy, a w końcu ogień dosięgnął także słynnej Biblioteki Aleksandryjskiej, budowanej przez Ptolemeuszy w pocie czoła i z pogwałceniem wszelkich zasad. W mieście zaczęto szeptać, że to sam Cezar chciał obrócić bibliotekę w popiół. Nie spłonęła ona co prawda całkowicie, ale zniszczenia były znaczne. Zdaniem Islama Issy to właśnie wtedy rozpoczął się jej powolny schyłek. Nie ocalały też mniejsze biblioteki znajdujące się w okolicach portu.

Czytaj także: Jak powstała Wielka Biblioteka Aleksandryjska?

Nie czas ratować drobnych zwojów, kiedy płonie Biblioteka

Ile woluminów mogło wówczas pójść z dymem? Antyczni kronikarze pozostawili rozbieżne i nieprecyzyjne relacje. Kasjusz Dion wspomina jedynie, że spłonęły magazyny zboża oraz książki „w wielkiej ilości i najpiękniejsze”. Według Seneki zniszczonych miało zostać około 40 tysięcy zwojów. Najdalej posuwa się Ammianus Marcellinus, który pisał o 700 tysiącach — a więc niemal całym księgozbiorze zgromadzonym za panowania Ptolemeusza III. Trzeba jednak pamiętać, że jego relacja powstała dopiero pod koniec IV wieku n.e., a więc kilkaset lat po wydarzeniach.

fot.Louis Poyet / domena publiczna

Siege of Alexandria by Jules Cesar in 47 BC (1885)

O tym, jak niepopularny stawał się w Aleksandrii sam Cezar, świadczyć może anegdota przytoczona przez Islama Issę w książce Aleksandria. Miasto, które zmieniło świat:

„Podobno mieszkańcy, ujrzawszy go na jednym z okrętów, wdarli się na pokład i Cezar musiał się salwować ucieczką: zerwał z siebie zbroję i wskoczył do wody. W uniesionej ręce trzymał ważne dokumenty, aby uchronić je przed zamoczeniem. Jeśli ta opowieść jest prawdziwa, trudno nie dostrzec ironii sytuacji: Cezar ocala marne kilka zwojów w chwili, gdy dym ze spalonych tysięcy unosi się jeszcze nad Biblioteką”.

Czytaj także: Co się stało z zabójcami Juliusza Cezara?

Woda i ogień oblężenia

Oblężenie Aleksandrii wciąż trwało. Wojska Arsinoe IV, obwołanej królową siostry Kleopatry, uciekły się do podstępu. Rozdzieliły kanał prowadzący do pałacu i połączony z rzeką tak, by doprowadzał do niego słoną wodę. W odizolowanym budynku wywołało to panikę. Kleopatra zachowała jednak zimną krew. Znała dobrze konstrukcję pałacu i wiedziała, że pod budowlą znajdują się skały wapienne. Nakazała więc natychmiast kopać studnie, by dotrzeć do wody pitnej.

fot.Hermann Thiersch / domena publiczna

Przypuszczalny wygląd latarni (wg H. Thierscha)

Cezar postanowił odpowiedzieć w inny sposób. Słusznie uznał, że kluczowym punktem strategicznym portu jest latarnia na Faros. W końcu dotarły tam zawezwane przez niego morskie posiłki, choć z opóźnieniem. W pobliżu pojawiła się także flota Arsinoe IV, a Aleksandryjczycy zaatakowali od północy. Rozgorzała zacięta bitwa, w której doświadczenie Rzymian przeważyło. Po ciężkich walkach zwyciężyli, a następnie przypuścili atak na samą latarnię, którą zdobyli. Aby dodatkowo utrudnić przeciwnikom żeglugę, zaczęli wrzucać kamienie do pobliskiego kanału.

Kiedy nie możesz dogonić wroga… ogłoś zwycięstwo

W międzyczasie na lądzie aleksandryjskim wojskom udało się przedrzeć za linie Rzymian i uderzyć od tyłu. Na froncie zaczynał jednak panować impas. Czas grał na korzyść Cezara i Kleopatry — aż wreszcie, po półtora roku walk, do Aleksandrii dotarły potężne posiłki z Rzymu. Był rok 47 p.n.e. Armia Aleksandrii nie miała z nimi najmniejszych szans, wycofała się więc spod miasta, kierując się ku Nilowi.

Tym razem to Cezar ruszył w pościg na czele świeżych oddziałów, lecz ostatecznie przerwał go i… po prostu ogłosił, że zwyciężył.

Nie obyło się jednak bez strat i upokorzeń dla przeciwników Cezara i Kleopatry. Ptolemeusz XIII podczas ucieczki utonął w rzece. Z kolei Arsinoe IV została pojmana, zakuta w łańcuchy i zmuszona do przejścia ulicami Rzymu w triumfalnym pochodzie Cezara. Towarzyszyła jej płonąca makieta latarni Faros. Był to obraz tak żałosnego upokorzenia, że lud rzymski, nawykły do oglądania w takich okolicznościach rosłych wojowników, ulitował się nad płaczącą dziewczyną i domagał się ocalenia jej życia.

Cezar ostatecznie zwyciężył, a jego związek z Kleopatrą przypieczętował nie tylko los Egiptu, lecz także przyszłość samego Rzymu.

Artykuł powstał na podstawie książki Islama Issy Aleksandria. Miasto, które zmieniło świat, Wydawnictwo Znak, Kraków 2024.