Saamowie – koczownicy z Europy

Pozostało ich niewiele. Szacuje się, że obecnie w Skandynawii żyje od 70 do 100 tysięcy Saamów. Ich historia jest jednak długa – i bolesna. Jako pierwszy wzmiankował o nich w 98 roku n.e. Tacyt, ale uważa się, że pojawili się Laponii (regionu obejmującego obszar ok. 380 tys. kilometrów kwadratowych, rozpościerającego się na terenie czterech krajów: Finlandii, Szwecji, Norwegii i Rosji) już 2,5 tys. lat temu, a więc na długo przed świętym Mikołajem. Nie należy ich jednak nazywać Lapończykami (choć przez lata właśnie tak ich określano).

„Czy można powiedzieć o nich »Lapończycy«? Nie można. Od razu należy sobie wyjaśnić, że my, jako osoby które nie zaliczają się do etnosu, możemy użyć tylko słowa »Saam«” – mówiła w audycji Polskiego Radia Źródła dr Sylwia Hlebowicz, specjalistka od skandynawskich języków i kultury. W języku szwedzkim słowo „lapp”, od którego najprawdopodobniej wywodzi się nazwa „Lapończyk”, oznacza łatę i ma pejoratywny wydźwięk. Oni sami wolą natywne określenie Sámi (lub Saamowie), czyli w wolnym tłumaczeniu – lud ziemi.

Kim są Saamowie?

„Lepiej ciągle być w podróży, niż żyć stale w jednym miejscu” – mawiają Saamowie. Od zawsze prowadzili koczowniczy tryb życia. Wymuszało to ich podstawowe zajęcie – hodowla reniferów. Przedstawiciele tego ludu podążali bowiem za stadami tych zwierząt, które zimą gromadziły się w głębi lądu, a wiosną ruszały ku wybrzeżom w poszukiwaniu nowych pastwisk. Renifery były dla nich głównym źródłem utrzymania. „Jedli ich mięso, ze skór szyli ubrania i buty, a z kości rzeźbili narzędzia. Nic nie mogło się zmarnować” – pisze o nich Kamil Nadolski.

Co ciekawe, choć uważali się za jeden lud, byli grupą bardzo niejednorodną. W ramach poszczególnych, odizolowanych od siebie społeczności wykształcili odrębne tradycje, sposoby hodowli, a nawet języki. Obecnie wyróżnia się dziesięć języków saamskich, z czego tylko sześć ma formę pisaną! Za to językoznawcy doliczyli się wśród nich przeszło 200 słów na określenie śniegu.

fot.domena publiczna

„Lepiej ciągle być w podróży, niż żyć stale w jednym miejscu” – mawiają Saamowie.

Dziś kojarzą się przede wszystkim z charakterystycznymi, niebiesko-czerwonymi strojami ludowymi oraz wyjątkowym na skalę Europy tradycyjnym śpiewem, który Saamowie nazywają „jojkaniem” (yoik). To jedna z najstarszych tradycji muzycznych na naszym kontynencie, porównywana ze śpiewem niektórych plemion indiańskich. Kamil Nadolski opisuje:

Yoik nie musi mieć słów. Fraza powtarzana wielokrotnie z niewielkimi zmianami może mieć formę pojedynczego dźwięku albo rozbudowanego poematu. Może być wyrażana za pomocą słów, melodii, rytmu, wyrażeń i gestów. (…) Saamowie w przeszłości nie mieli języka pisanego, nie pozostały więc żadne odniesienia źródłowe co do pochodzenia yoika. Musimy bazować jedynie na tradycji ustnej, według której yoik został podarowany Saamom przez wróżki i elfy z arktycznych krain.

Inaczej na sprawę „jojkania” zapatrywały się władze Szwecji i Norwegii, gdy na początku XX wieku zaczęła się nagonka asymilacyjna na Saamów. Ich śpiew uznano za… dzieło szatana. Miał powstać ze śliny diabła, którą polizała pewna kobieta.

Baśniowa mitologia

„Szatańskie” konotacje względem Saamów mogły wynikać z faktu, że bardzo późno zostali schrystianizowani (akcja nawracania koczowników trwała od XVII do XIX wieku), a ich „pogańskie” tradycje religijne były bardzo bogate. Saamowie wierzyli, że wszystko wokół ma duszę – nie tylko zwierzęta czy rośliny, ale nawet przedmioty nieożywione. Ich mitologia pełna była bóstw, olbrzymów, potworów i iście baśniowych wydarzeń. Doktor Hlebowicz mówiła:

Jeśli chodzi o Saamów, możemy mówić o dwóch nurtach wierzeń. To szamanizm i animizm oraz lestadianizm. Co ciekawe, Saamowie mieli swoich szamanów, zwanych noadi, będących częścią społeczności. W innych społecznościach postać szamana była wyróżniona, Saamowie jednak byli demokratyczni. Szaman wprawiał się w trans, zwany „podróżą”. Robił to za pomocą bębna, bogato zdobionego „runami”. To pismo obrazkowe miało wyobrażać pozazmysłowe światy. Podróż taka miała najczęściej komuś pomóc: uzdrowić, przewidzieć przyszłość, skontaktować ze zmarłymi…

Tekst powstał m.in. w oparciu o książkę Elin Anny Labby „Panowie nas tu przesiedlili. O przymusowych przesiedleniach w Szwecji” (Marginesy, 2023).

Akcja chrystianizacyjna szła misjonarzom jak po grudzie, bo Saamowie, przywiązani do swoich wierzeń i nierozumiejący języka przybyszów z południa, nawet jeśli oficjalnie dali się ochrzcić, to w domowym zaciszu nadal pielęgnowali pradawne tradycje.

Czytaj też: Panteon słowiańskich bogów. Czy Jan Długosz naprawdę opisał system wierzeń dawnych Polaków?

„Ciężar dla kraju”

Odrębność – również językowa – Saamów ostatecznie przyniosła im zgubę. Podobnie jak przedstawiciele innych ludów pierwotnych (takich jak rdzenni Amerykanie czy Aborygeni) zostali bowiem uznani za gorszych. Ponieważ nie potrafili wykonywać choćby najprostszych poleceń (nieważne, że wydawanych w obcym im języku), uważano ich za mniej inteligentnych, a wręcz niezdolnych do samodzielnego życia bez nadzoru państwa. W wydanej właśnie książce „Panowie nas tu przesiedlili. O przymusowych przesiedleniach w Szwecji” Elin Anna Labba pisze:

W 1751 roku zostaje wytyczona granica między Norwegią (należącą wówczas do Danii) oraz Szwecją (w której skład wchodzi Finlandia). Kraje nordyckie i Rosja dzielą tereny na północy między siebie i podpisują traktat graniczny. Żeby przy okazji załatwić sprawę Saamów (…), układają kodycyl lapoński, załącznik do traktatu granicznego.

fot.Nasjonalbiblioteket/Anne-Sophie Ofrim/CC BY 2.0

Saamskie dzieci odbierano rodzicom i zmuszano do nauki norweskiego

Potwierdza on, że Saamowie to oddzielna grupa etniczna z prawem do ziemi. Zezwala im na połów ryb, polowanie i wypas reniferów, jak dotąd. (…) Z czasem jednak prawo do życia po staremu zostaje ukrócone. W XIX wieku granice sukcesywnie się zamyka, a stada reniferów stłacza na mniejszych obszarach. Proces nasila się na początku kolejnego stulecia, kiedy Norwegia staje się niepodległym państwem. (…) „Styl życia koczowników stanowi ciężar dla kraju i osiadłej ludności, gdyż nie jest zgodny z interesem i zasadami cywilizowanego społeczeństwa” – mówi w norweskim parlamencie między innymi Christian Holtermann Knudsen, przewodniczący Partii Pracy.

Czytaj też: Przymusowe przesiedlenie Saamów

Karta wstydu

Saamowie przez lata byli poddawani systemowej dyskryminacji i wynaradawianiu. Już w 1880 roku w Tromsø wydano instrukcję, zgodnie z którą dzieci „norweskich” Saamów musiały nauczyć się liczyć, czytać i pisać po norwesku. By to na nich wymusić, utworzono szkoły z internatem, w których małym koczownikom urządzano pranie mózgu. Ilona Wiśniewska pisze:

Na archiwalnych zdjęciach z powojennej norweskiej kroniki filmowej widać uczniów w tradycyjnych strojach gákti, w ławkach, grających na skrzypcach, śpiewających w chórach, modlących się przy łóżkach, jedzących w stołówce, a głos narratora w optymistycznym tonie przedstawia pozytywne efekty wychowywania w duchu norwegizacji.  

Była to jednak tylko propaganda. W rzeczywistości saamskie dzieci w internatach słyszały obelgi i szykany wobec swoich rodzin. Wpajano im wizję świata bardzo daleką od tego, czego doświadczali od setek lat Saamowie. „Lata norwegizacji sprawiły, że wielu z nich zapomniało, kim byli ich przodkowie i skąd się wywodzą” – komentuje Wiśniewska.

fot.Granbergs Nya Aktiebolag/domena publiczna

Saamowie byli poddawani systematycznej dyskryminacji

Nie to było jednak najgorsze. Prawdziwa tragedia nastąpiła w 1919 roku, kiedy Norwegia i Szwecja na mocy konwencji regulującej wypas reniferów odebrały Saamom ziemię i ograniczyły liczebność stad oraz zdecydowały o „relokacji”. Przymusowe przesiedlenia trwały do początku lat 30. Przenoszono całe wioski, nie zważając na pokrewieństwo. Rozdzielano rodziny i przyjaciół, wysyłając koczowników setki kilometrów na południe od ich rodzinnych stron. Jeśli ktoś nie chciał się przeprowadzić, mógł ewentualnie wybić swoje stado reniferów…

Sytuacja Saamów zmieniła się dopiero po II wojnie światowej. Od 1956 roku ich interesów broni Rada Saamów. W 1989 roku przy parlamentach Norwegii, Szwecji i Finlandii powstał Sametinget – swoisty saamski parlament. Jednak nawet ustanowiony 23 lata temu norweski fundusz, z którego pieniądze mają wspierać język i kulturę Saamów, ani wypłacone przesiedleńcom odszkodowania nie są w stanie wymazać karty wstydu, jaką w historii Skandynawii stanowi niechlubna akcja „asymilacyjna” najstarszego ludu koczowniczego Europy.

Bibliografia:

1. Elin Anna Labba, Panowie nas tu przesiedlili. O przymusowych przesiedleniach w Szwecji, Marginesy 2023.
2. Kamil Nadolski, Ostatni nomadzi Europy, projektpulsar.pl (dostęp: 16.09.2023).
3. Sámi, prastarzy Skandynawowie, „Źródła”, Polskie Radio (dostęp: 16.09.2023).
4. Agata Teperek, Prawo do ziemi, „Znak. Miesięcznik” (dostęp: 16.09.2023).
5. Ilona Wiśniewska, Hen. Na północy Norwegii, Czarne 2020.