Zdobycie Połocka. Wielki sukces Stefana Batorego

Wojsko na miarę epoki

Tymczasem Iwan IV zlekceważył królewskie przygotowania do wojny. On sam mógł dysponować w polu armią liczącą 40–48 tysięcy żołnierzy wspartych przez różnego rodzaju oddziały pomocnicze. Mogło to dać w sumie siłę około 70 tysięcy zbrojnych. Armia ta jednak ustępowała siłom Batorego pod względem uzbrojenia, organizacji, dyscypliny oraz dowodzenia. Car skupił swe armie polowe w trzech grupach – pod Smoleńskiem, Pskowem i Nowogrodem. Te ostatnie wdarły się na Żmudź, ale zostały zawrócone na wieść o marszu Batorego na Połock.

26 czerwca 1579 roku król wypowiedział wojnę carowi i wyruszył do Świru koło Wilna, gdzie nastąpiła koncentracja wojsk polsko-litewskich. Stamtąd 17 lipca licząca prawie 42 tysiące żołnierzy armia wyruszyła, by odbić ziemię połocką.

Dysponując 30 tysiącami żołnierzy Iwan Groźny liczył na łatwe zwycięstwo nad Rzeczpospolitą.

Wkrótce idące przodem lekkie chorągwie jazdy zdobyły warownie Koziany, Krasne i Sitno. Jedyną groźbą dla armii królewskiej pozostał tylko silnie obsadzony Sokół. Batory pozostawił go na tyłach, nie chcąc rozpraszać sił przed zdobyciem głównego celu wyprawy – Połocka.

Początek oblężenia

11 sierpnia król stanął pod miastem. Twierdza odbudowana po 1563 roku składała się z trzech obwarowanych części. Chroniona była od południa szerokimi wodami Dźwiny. Kluczowym elementem fortyfikacji był tak zwany Zamek Wysoki. Wznosił się na wzgórzu rozciągającym się w zakolu przy samym ujściu Połoty do Dźwiny. Jego umocnienia i liczne baszty znacznie górowały nad pozostałymi fortyfikacjami miasta.

Drugą najważniejszą częścią umocnień był broniący wschodniej rubieży Zamek Strzelecki połączony z Zamkiem Wysokim drewniano-ziemnym wałem. Właściwe miasto – Zapołocie – leżało na zachód od Zamku Wysokiego. Od południa oblewała je Dźwina, ale wały drewniano-ziemne od strony północnej i zachodniej zabezpieczał jedynie szeroki rów. Umocnienia asekurowało 8 drewnianych baszt. Miasto łączył z Zamkiem Wysokim drewniany most przerzucony przez Połotę.

Obwarowania były drewniano-ziemne, dodatkowo obłożone gliną, co skutecznie zabezpieczało fortyfikacje przed podpaleniem. Załoga Połocka składała się z sześciu tysięcy żołnierzy i mieszczan dysponujących silną artylerią, w tym 38 ciężkimi działami i 300 hakownicami.

Po nadejściu wszystkich wojsk rozpoczęto regularne oblężenie. Armia Batorego otoczyła Połock olbrzymim półkolem, które rozpoczynało się nad Dźwiną, na zachód od twierdzy, i kończyło również nad rzeką, tyle że na wschód od umocnień.

Niejako z marszu Kasper Bekiesz, dowodzący jazdą węgierską, rozpoczął bombardowanie Zapołocia. Ostrzał okazał się na tyle skuteczny, że obrońcy szybko wycofali się do zamku, podpaliwszy zabudowania oraz most. Następnie Węgrzy, kopiąc aprosze, zaczęli zbliżać się do Zamku Wysokiego. W czasie tych prac działa Bekiesza nieustannie ostrzeliwały obwarowania twierdzy. Niestety efekty tego bombardowania okazały się mizerne.

Pod trwającym jednocześnie kontrostrzałem moskiewskim udało się Bekieszowi podciągnąć swoje działa na odległość 200–250 metrów od obwałowań Zamku Wysokiego. Wkrótce też do węgierskiej kanonady dołączyła polska bateria. Próbowano też podpalić umocnienia, ale bez powodzenia.

Straty po obu stronach od początku były duże, mimo, że przez jakiś czas ograniczano się właściwie do wzajemnego ostrzeliwania z dział. Wkrótce też położenie armii Batorego stało się trudne, bowiem na tyłach zaktywizowali się Moskwici.

Nieposkromiona żądza łupu

Pod Sokołem stanęła pięciotysięczna armia Borysa Szeina i Fiodora Szeremietiewa. Ponadto w ręce wojsk carskich wpadł słabo strzeżony zamek Krasne. Mimo że część jazdy hetmana Krzysztofa Radziwiłła zablokowała zamek, w którym schronił się wróg, oddziały moskiewskie szarpały polskie i litewskie transporty z zaopatrzeniem dla armii Batorego. A z aprowizacją w obozie królewskim było coraz gorzej.

Wobec narastających trudności król zwołał radę wojenną. Część dowódców namawiała go do szturmu ze wszystkich stron. Monarcha nie chciał jednak ryzykować, uważając, że w razie niepowodzenia wypadnie tylko zwinąć oblężenie.

Ostatecznie szturm, który miał zostać poprzedzony podpaleniem fortyfikacji Zamku Wysokiego, wyznaczono na 29 sierpnia. Tego dnia wreszcie przestało padać, a atakującym udało się wzniecić pożar umocnień. Na widok płomieni król wyprowadził z obozu całe wojsko. Ustawił je frontem w kierunku Sokoła, skąd obawiał się nadejścia odsieczy. Jednak chciał również zrobić wrażenie na obrońcach Połocka. Pożar, widok całej armii oraz list królewski wzywający do kapitulacji i obiecujący łaskę zrobiły swoje.

Stefan Batory nie zamierzał bezczynnie przyglądać się jak Iwan Groźny poszerza swoje wpływy na wschodzie. Gy tylko udało mi się zebrać odpowiednio liczną armię ruszył na wojnę z carem.

Z murów twierdzy zeskoczyło 10 połocczan z wieścią, że miasto chce się poddać. Ale żołnierze Batorego nie chcieli kapitulacji. Od dawna krążyły wśród nich słuchy o zgromadzonych w twierdzy skarbach. Chcieli je zdobyć, pragnęli szturmu i łupów. Gdy więc Bekiesz wysłał zbiegów do króla, eskortujący mężczyzn żołnierze węgierscy wymordowali ich po drodze. Bekieszowi udało się ocalić tylko jednego.

Ponieważ zapadał już zmrok, król, nie chcąc ryzykować nocnej walki, odłożył szturm na dzień następny. Tymczasem oddział Węgrów rzucił się bez rozkazu do natarcia. Został jednak odparty, a obrońcy ruszyli za nimi w pościg. Na szczęście przy moście stała dwustuosobowa rota piechoty węgierskiej, która powstrzymała pogoń.

Kontratak obrońców zaniepokoił polskich dowódców. Hetman Mielecki pchnął do walki posiłki, osobiście stając na czele atakujących. Za jego przykładem poszedł i król, ale ostatecznie został powstrzymany przed tak ryzykownym krokiem. Próba nocnego szturmu skończyła się jednak niepowodzeniem, a to fatalnie wpłynęło na nastroje żołnierzy.

Tymczasem połocczanie dogasili ogień i przez całą noc z 29 na 30 sierpnia pracowali nad wzmocnieniem wału, który już raz powstrzymał Węgrów i Polaków. Wreszcie koło południa 30 sierpnia obrońcy odrzucili kolejne królewskie wezwanie do kapitulacji. Wobec tego Batory natychmiast kazał otworzyć ogień z dział i rozpocząć atak.

Czytaj także: Stefan Batory – król wojownik, który zreformował armię

Walczyć czy kapitulować?

Natarcie przeprowadzono jednocześnie od północnego wschodu, od północy i od zachodu, ze spalonego Zapołocia. Piechota polska i węgierska, wspierana tym razem ochotnikami z jazdy, wdarła się do Zamku Wysokiego. Wykorzystując sukces szturmujących, król przesłał do połocczan kolejny list z wezwaniem do poddania się i z ofertą łaskawego obejścia się z obrońcami.

Wówczas, zdając sobie sprawę z położenia i malejących szans na przetrwanie oblężenia, większa część obrońców opowiedziała się za kapitulacją. Ostatecznie 30 sierpnia miasto przyjęło warunki królewskie. Były one nadzwyczaj łagodne.

Cała załoga miała prawo wrócić do Moskwy. W niewoli pozostali jedynie dowódcy carscy. Również wszyscy mieszkańcy mogli odejść wraz z mieniem ruchomym. Natomiast broń i zaopatrzenie miały trafić do armii królewskiej. Mimo represji grożących za oddanie miasta niemal wszyscy połocczanie je opuścili.

XVI-wieczne przedstawienie oblężenia Połocka przez wojska Batorego.

Dwudziestodniowe oblężenie Połocka kosztowało armię królewską kilkuset zabitych i znacznie więcej rannych, zmarłych i chorych. Straty obrońców były dużo większe, chociaż źródła z przesadą oceniają je na kilka tysięcy. Zwycięzcy zagarnęli 38 ciężkich dział, 300 hakownic, 600 rusznic, duże zapasy prochu i żywności. Te ostatnie najbardziej ucieszyły wygłodzonych żołnierzy.

Po zdobyciu Połocka przyszła kolej na pomniejsze zamki. Wkrótce zdobyto Sokół, Nieszczedrę, Turowlę i Suszę. Kawaleryjski zagon Filona Kmity spustoszył ziemię smoleńską, a zagon Konstantego Ostrogskiego – ziemię czernihowską.

W tym czasie moskiewskie armie polowe zachowywały się biernie i nie ryzykowały starcia z siłami Rzeczypospolitej w otwartym polu. Ponadto car zaproponował rokowania pokojowe. Batory jednak po sukcesach kampanii z 1579 roku nabrał pewności siebie. W kolejnych latach udawało mu się nakłonić sejm do wysokich podatków, które pozwalały na skuteczną walkę z Moskwą.

Ostatecznie w styczniu 1582 roku w Jamie Zapolskim koło Pskowa zawarto dziesięcioletni rozejm. Na jego mocy Rzeczpospolita uzyskała prawie całe Inflanty oraz Połock i Wieliż. Parcie państwa moskiewskiego ku bałtyckiemu oknu na świat zostało chwilowo zatrzymane, ale już za niespełna 20 lat Rzeczpospolitej znowu przyjdzie walczyć o Inflanty – tym razem ze Szwecją

***

O spektakularnych zwycięstwach naszego oręża przeczytasz w naszej najnowszej książce „Polskie triumfy”. Dzięki tej bogato ilustrowanej publikacji poznasz starcia, które zmieniły bieg dziejów. Od zwycięskich bojów w czasach Bolesława Chrobrego, po zacięte walki drugiej wojny światowej.

Dowiedz się więcej:

1. Herbst S., Wojskowość polska i wojny w okresie 1576-1648, [w:] Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, red. Janusz Sikorski, t.1, Wydawnictwo MON, Warszawa 1965.
2. Kupisz D., Połock 1579, Bellona, Warszawa 2003.
3. Kotarski H., Wojskowość polsko-litewska doby batoriańskiej, [w:] Historia wojskowości polskiej, red. Witold Biegański et al., Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1972.
4. Olejnik K., 1579 Połock, Bellona, Warszawa 2015.
5. Olejnik K., Stefan Batory 1533-1586, Wydawnictwo MON, Warszawa 1988.
6. Serczyk W.A., Iwan IV Groźny, Ossolineum, Wrocław 2004.