Memorandum Budapesztańskie. Największy błąd Ukrainy po 1991 roku?

Rozpad Związku Radzieckiego stworzył istotny problem w kontekście poradzieckiego arsenału jądrowego, który znalazł się także poza granicami sukcesora ZSRR, czyli Federacji Rosyjskiej. Znaczna jego część, szacuje się, że nawet większa ilość, niż posiadały wtedy Wielka Brytania, Francja i Chiny razem wzięte, pozostała na terytorium Ukrainy. Kwestią sporną jest czy państwo to dysponowało w ogóle możliwością użycia tego arsenału.

Według części opinii Ukraina dysponowała jedynie tzw. kontrolą negatywną, tj. mogła tylko uniemożliwić odpalenie głowic. Jeszcze 23 maja 1992 roku na mocy Protokołu Lizbońskiego do START-I (Układ o redukcji zbrojeń strategicznych) Rosja, Ukraina, Białoruś i Kazachstan przyjęły obowiązki wynikające z tego układu, ponadto 3 ostatnie państwa miały stać się nienuklearnymi stronami Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej (Białoruś przystąpiła w 1993 roku, Kazachstan w 1994).

fot.William J. Clinton Presidential Library, domena publiczna

Prezydent USA Bill Clinton (po lewej), prezydent Rosji Boris Jelcyn (w środku) i prezydent Ukrainy Łeonid Krawczuk po podpisaniu w Moskwie trójstronnego porozumienia poprzedzającego Memorandum Budapesztańskie; 14 stycznia 1994 r. (fot. William J. Clinton Presidential Library, domena publiczna)

Ukraina zwlekała obawiając się o swoje bezpieczeństwo i poszanowanie suwerenności, ponieważ przedłużał się proces wytyczenia granicy z Rosją. Problematyczny był tez status Krymu. Chciała zatem wykorzystać pozostawioną broń nuklearną jako kartę przetargową lub środek odstraszający. Oczekiwała jednocześnie gwarancji bezpieczeństwa ze strony USA, ale takich, jakich państwo to udzielało najbliższym sojusznikom. Stany Zjednoczone nie wyrażały jednak woli udzielenia Ukrainie gwarancji, które byłyby prawnie wiążące. Na mocy trójstronnych ustaleń (m.in. Trójstronne Oświadczenie z 14 stycznia 1994 roku) zadecydowano, że Rosja przekaże Ukrainie wykorzystywane w elektrowniach jądrowych zestawy paliwowe, zaś USA – przynajmniej 150 mln dolarów w postaci pomocy finansowej, ale i technicznej na rozbrojenie broni jądrowej.

Gwarancje bezpieczeństwa miały zostać złożone, kiedy Ukraina przystąpi do Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej. Nie był to wariant, jakiego Ukraina oczekiwała, ale znajdowała się pod coraz większą presją międzynarodową. 16 listopada Rada Najwyższa ostatecznie wyraziła zgodę, by państwo to stało się nienuklearną stroną Traktatu, jednakże pod warunkiem uzyskania pisemnego potwierdzenia gwarancji bezpieczeństwa.

Gwarancje te zostały potwierdzone podczas szczytu Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w Budapeszcie 5 grudnia 1994 roku. Wtedy też podpisane zostało Memorandum Budapesztańskie.

Treść Memorandum Budapesztańskiego

Ukraina, Federacja Rosyjska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone

Memorandum w sprawie gwarancji bezpieczeństwa w związku z przystąpieniem Ukrainy do Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej.

Budapeszt, 5 grudnia 1994

Wejście w życie: 5 grudnia 1994 w momencie podpisania

Języki tekstów oryginalnych: angielski, rosyjski i ukraiński

Rejestracja w Sekretariacie Narodów Zjednoczonych: Ukraina, 2 października 2014

Ukraina, Federacja Rosyjska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone Ameryki,

Przyjmując z zadowoleniem przystąpienie Ukrainy do Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej jako państwa nienuklearnego,

Biorąc pod uwagę zobowiązanie Ukrainy do usunięcia całej broni jądrowej ze swojego terytorium w określonym przedziale czasowym,

Zauważając zmiany w światowej sytuacji na płaszczyźnie bezpieczeństwa, w tym zakończenie Zimnej Wojny, które stworzyły warunki dla głębokiej redukcji sił nuklearnych,

Potwierdzają co następuje:

1. Federacja Rosyjska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone Ameryki potwierdzają swoje zobowiązanie wobec Ukrainy, zgodnie z  zasadami Aktu Końcowego KBWE, do poszanowania niepodległości, suwerenności i istniejących granic Ukrainy.

2. Federacja Rosyjska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone Ameryki potwierdzają swój obowiązek powstrzymania się od groźby użycia siły lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej lub politycznej niepodległości Ukrainy oraz że żadne ich uzbrojenie nie zostanie nigdy wykorzystane przeciwko Ukrainie za wyjątkiem obrony własnej lub w innych przypadkach, zgodnych z Kartą Narodów Zjednoczonych.

3. Federacja Rosyjska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone Ameryki potwierdzają swoje zobowiązanie wobec Ukrainy, zgodnie z zasadami Aktu Końcowego KBWE, do powstrzymania się od stosowania przymusu ekonomicznego, którego celem byłoby podporządkowanie swoim interesom wykonywania przez Ukrainę swoich praw nieodłącznie związanych z jej suwerennością i tym samym zagwarantowania sobie jakiejkolwiek przewagi.

4. Federacja Rosyjska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone Ameryki potwierdzają swoje zobowiązanie do poszukiwania natychmiastowego działania Rady Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych w celu zapewnienia wsparcia Ukrainie, jako nienuklearnego państwa-strony Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej, jeżeli Ukraina stałaby się ofiarą aktu agresji lub adresatem gróźb agresji, w których wykorzystana zostałaby broń jądrowa.

5. Federacja Rosyjska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone Ameryki potwierdzają, w przypadku Ukrainy, swoje zobowiązanie do niewykorzystywania broni nuklearnej przeciwko jakiemukolwiek nienuklearnemu państwu-stronie Traktatu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowej, z wyjątkiem sytuacji, w której dochodzi do ataku na siebie, ich terytoria lub terytoria zależne, ich siły zbrojne lub na ich sojuszników przez takie państwo w powiązaniu lub w sojuszu z państwem nuklearnym.

6. Ukraina, Federacja Rosyjska, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Stany Zjednoczone Ameryki będą konsultować się w przypadku wystąpienia sytuacji, która stworzy wątpliwości w odniesieniu do tych zobowiązań.

Memorandum wchodzi w życie w momencie podpisania.

Podpisane w czterech egzemplarzach o jednakowej ważności w językach ukraińskim, angielskim i rosyjskim.

Za Ukrainę: Leonid D. Kuczma

Za Federację Rosyjską: Boris N. Jelcyn

Za Zjednoczonego Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej: John Major

Za Stany Zjednoczone Ameryki: William J. Clinton

Bibliografia

1. Kleczkowska, Memorandum Budapesztańskie – umowa międzynarodowa czy niewiążące porozumienie?, „Władza Sądzenia”, nr 20/2021.
2. Jędrowiak, Brytyjskie analizy z obszaru stosunków międzynarodowych – przegląd 2015 roku, „Przegląd Strategiczny”, nr 9/2016.
3. Memorandum on security assurances in connection with Ukraine’s accession to the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons. Budapest, 5 December 1994, „Treaty Series. Treaties and international agreements registered or filed and recorded with the Secretariat of the United Nations”, Volume 3007/2014.
4. Rydel, Przyłączenie Krymu przez Rosję w świetle prawa międzynarodowego, „Historia@Teoria”, nr 1/2018.