Zosia. Dziewczynka, która pokonała Hitlera

Niestety – nie da się tego zrobić. Cały czas pamiętam…

Ucieczka z obozu

Takim właśnie wspomnieniem, które chciałabym wymazać z pamięci, jest Majdanek. Obóz pod Lublinem, w którym znalazłam się z mamą w 1943 roku. Czytałam w życiu wiele książek o koszmarze obozów koncentracyjnych, ale nigdy nie miałam odwagi, aby sięgnąć po książkę o Majdanku… I już nigdy tego nie zrobię.

Bo i po co? Przecież widziałam to wszystko na własne oczy. Wiem, jak tam było. Wiem, jak było w piekle. Głód, przemoc, zawszone baraki. Choroby, łachmany. Życie ludzkie warte mniej niż kromka chleba. Wszechobecna śmierć.
Moja mama wiedziała. Ona nie miała żadnych złudzeń. Wiedziała, jak to wszystko musi się skończyć. Ja też zresztą to przeczuwałam. Rozumiałam, że to wszystko może skończyć się tylko w jeden sposób. I mówiłam o tym mamie otwarcie. Ja, kilkuletnia dziewczynka.

– Mamo, tak bardzo chcę żyć. Ale wiem, że to niemożliwe. Wiem, że umrę.
Domyślam się, że mama po prostu szalała z rozpaczy. Ma pani dzieci, może więc pani sobie wyobrazić, co musiało się dziać w jej duszy. Co musiała przeżywać. To była czarna rozpacz. I wtedy postanowiła, że tak wcale być nie musi. Że wcale nie jesteśmy skazane na taki koniec. Że musi podjąć walkę o życie. Swoje i moje.

Mama obmyśliła plan. Wykradła ukraińskim wachmanom brezentową pelerynę. Bardzo ciemną, chyba czarną. Niech pani nie pyta, jak jej się to udało. Nie wiem. Wykorzystując nieuwagę strażników, podkradła się do drutów kolczastych. Zauważyła, że w jednym miejscu jest niewielka przerwa.

Obok znalazła na ziemi duży kij, którym strażnik katował człowieka, a potem go tam porzucił. Mama dobrze ten kij ukryła. I cierpliwie czekała na okazję. Wreszcie nadeszła ta noc. Padał rzęsisty deszcz, nie było widać nic poza strugami wody spadającymi z nieba. Doskonałe warunki do ucieczki.

Mama mnie obudziła. Zobaczyłam, że pod pachą trzyma pelerynę.
– Powiedziałaś mi, że chcesz żyć – oznajmiła. – Jeśli tak, to bądź konsekwentna i nie marudź. Chodź, idziemy…

Wyszłyśmy z baraku. W taką pogodę strażnicy chodzący zwykle wzdłuż drutów kolczastych pochowali się w swoich kwaterach. A nawet gdyby byli na zewnątrz – i tak niewiele by zobaczyli. W strugach deszczu, kuląc się, dobiegłyśmy do drutów. Mama, za pomocą kija, który wydobyła ze skrytki, powiększyła szparę w drutach. Na tyle, abym mogła się przecisnąć. Po mnie przechodziła ona. Niestety zraniła się przy tym boleśnie, kolczasty drut paskudnie poszarpał jej ciało. Najważniejsze było jednak to, że się udało. Byłyśmy po drugiej stronie, poza obozem!

 

To był jednak dopiero początek. Najłatwiejsza część ucieczki. Podniosłam głowę i rozejrzałam się dookoła. Na horyzoncie blask porannej zorzy. Świtało. Przed nami w półmroku ciągnęło się brudnoszare, zaorane pole. I nic więcej. Wydawało mi się, że to pole nie ma końca. Gdzieś, daleko, rozmywało się w mroku. Co jakiś czas omiatały je światła reflektorów z wieżyczek strażniczych. Mama się na to przygotowała. Przykryła nas czarną peleryną i pod jej osłoną zaczęłyśmy pełznąć.

Metr po metrze. Centymetr po centymetrze. Byle dalej od drutów. Kiedy zbliżało się do nas światło reflektorów, zamierałyśmy w bezruchu pod peleryną. Słup światła przechodził po nas i płynął dalej. Mama przez cały czas ściskała mnie, ciągnęła za rękę. Deszcz lał coraz bardziej, przemarzłam do kości. Zaorana ziemia zamieniła się w gęste, lepkie błoto. I ono wdzierało mi się do buzi, do nosa, do oczu. Byłam nim cała pokryta.

Wydawało mi się, że czołgamy się przez całą wieczność. Każdy ruch – w ciężkim, lepkim podłożu – był potwornym wysiłkiem. Byłam koszmarnie zmęczona. Traciłam siły, niemal omdlewałam. Zaczęłam protestować. Byłam w końcu tylko dzieckiem.

– Trudno, niech mnie zabiją. Już mi wszystko jedno – powiedziałam.
I chciałam wstać! Gdybym to zrobiła, natychmiast by nas zabili. Skosili serią z karabinu maszynowego. Moja dzielna mama zawsze wiedziała, co robić w takich sytuacjach. Nie straciła zimnej krwi, nie krzyczała. Chwyciła mnie tylko mocno za włosy i docisnęła do ziemi. I zaczęła mnie ciągnąć dalej. Wolną ręką rozgarniała ziemię. Podciągała kolana, odpychała się nogami. Pełzła tak przez to straszliwe błoto. Powoli, nieubłaganie, do przodu. Słyszałam jej świszczący od wysiłku oddech.

Bolało mnie to potwornie, ale byłam już zobojętniała na wszystko. Półprzytomna. Byłam niedożywiona, skrajnie wyczerpana. Mama też. Ona jednak toczyła walkę o życie własnego dziecka. To tchnęło w nią jakąś moc. Żeby mnie ratować, przeniosłaby górę gołymi rękami. Była po prostu niesamowita.

Ratunek?

Odpoczęłyśmy dopiero, kiedy dopełzłyśmy do pierwszych zarośli. Będąc poza zasięgiem tych diabelnych reflektorów. Odruchowo dotknęłam głowy – ze zgrozą odkryłam, że z bujnej czupryny została mi przerzedzona kępka. Zostałam z łysym plackiem na środku głowy! Ale za to przy życiu. Tylko to się liczyło.
Stosunkowo niedaleko stał jakiś drewniany domek. Przez zasłonięte firankami okna dojrzałyśmy tlące się w środku światełko lampy naftowej. Zaryzykowałyśmy i zapukałyśmy do drzwi. Nic gorszego niż Majdanek nie mogło nas już przecież spotkać. Poza tym nie miałyśmy wyjścia.

Musiałyśmy szukać pomocy. Byłyśmy straszliwie ubłocone. Ręce, nogi, głowa – wszystko w błocie. Przemoczone do suchej nitki. Chwiałyśmy się na nogach z wycieńczenia i głodu. Ranek był lodowaty, gdybyśmy zostały na zewnątrz, na pewno byśmy nie przeżyły.
Drzwi otworzył mężczyzna, Polak. Okazało się, że był kolejarzem. Ze względu na bliskość Majdanka i jego zawód Niemcy często robili u niego w domu kontrole. Szczególnie jeżeli z obozu ktoś uciekł. Nie było to więc bezpieczne miejsce. Ale on był porządnym człowiekiem. Mimo strachu przed Niemcami wpuścił nas do środka.
– Doprowadźcie się do porządku – powiedział. – Damy wam jeść, ale zaraz potem musicie ruszać w drogę. W przeciwnym razie grozi nam wszystkim śmierć.

Oczywiście, mama rozumiała sytuację tych ludzi. Nie mogła wymagać od obcego człowieka, żeby naraził dla niej życie swoje i swojej rodziny. Kolejarz na odchodnym pokierował nas w stronę najbliższej stacji. Wytłumaczył, w którym miejscu torów pociągi zwalniają. Poradził nam wskoczyć do poruszającego się wagonu. I w ten sposób jak najszybciej oddalić się od obozu, umknąć przed pogonią.

Tak też zrobiłyśmy. Wkrótce nadjechał pociąg pasażerski, a my znalazłyśmy się w środku. Na postojach chowałyśmy się do toalety, a kiedy pociąg ruszał – wychodziłyśmy. Po kilku godzinach jazdy wjechaliśmy na stację… Znowu znalazłyśmy się w Warszawie. Naszym rodzinnym mieście. Mieście, w którym się wychowałam i spędziłam pierwsze beztroskie lata życia.
Było to już jednak zupełnie inne miasto.

Dobrzy i źli ludzie

Przez całą wojnę musiałam kłamać. Po to, żeby przeżyć. W trakcie okupacji miałam różne metryki, różne nazwiska. I za każdym razem musiałam ludziom, których poznawałam, opowiadać o sobie niestworzone rzeczy. Zostało mi to jeszcze długo po wojnie, kiedy studiowałam. A potem pracowałam w telewizji. Dużo jeździłam wtedy dalekobieżnymi pociągami. W podróży ludziom rozwiązują się języki i lubią o sobie opowiadać. Ja też musiałam w związku z tym mówić. Tworzyłam wtedy wyssane z palca historie, w których wykonywałam niemal wszystkie zawody świata. Bardzo mnie to bawiło.

Do dziś mam w dowodzie osobistym fałszywą datę urodzenia – taką, jaką miałam w ostatniej niemieckiej kenkarcie. Zgadza się tylko rok. Mama była lepsza, bo wraz z końcem wojny… ubyło jej z dziesięć lat. Taką datę urodzenia miała bowiem wpisaną w kenkarcie, na podstawie której wyrobiła sobie po wojnie dowód osobisty. Dla kobiety oczywiście było to bardzo korzystne, ale były i minusy. Dziesięć lat później, niż powinna, poszła na emeryturę.

Kiedy mama umarła w 1992 roku, miałam spory dylemat, jaką datę wykuć na nagrobku. W końcu doszłam do wniosku, że skoro przez całe życie odejmowała sobie te dziesięć lat, to nie będę jej ich po śmierci dodawać. Tym bardziej że w tym samym grobie leżał mój ojczym i według fałszywych papierów byli z tego samego rocznika. Co ciekawe, nigdy mu się do tego niewinnego oszustwa nie przyznała.

Władek jednak nie był w ciemię bity i tuż przed jego śmiercią, kiedy rozmawialiśmy na osobności, przyznał mi się:
– Zosiu, wiesz, twoja mama sądzi, że jestem głupszy niż w rzeczywistości. To niemożliwe, żeby miała tyle lat, ile mówi. Jakby tak było, nie mogłaby w życiu tyle zrobić. Tylko proszę, nie wyprowadzaj jej z błędu. Nie chcę, żeby wiedziała, że domyślam się prawdy.

Mama niechętnie rozmawiała o wojnie. Nie chciała do tego wracać.
– Było, minęło – tymi słowami zazwyczaj ucinała wszelkie próby rozmów na ten temat. – Wygraliśmy, i żyjemy. Kropka. O czym tu gadać?

Ciocia tak samo. Mojego ciotecznego brata Bronka wręcz siłą trzeba było zmuszać, żeby coś z niego wydusić. Tylko ja nie miałam oporów przed tego typu rozmowami. Mama po wojnie próbowała mnie zmusić, żebym nie opowiadała o swoim żydowskim pochodzeniu. W lipcu 1946 roku, po pogromie kieleckim, drugi raz mi o tym dobitnie przypomniała. Jej wojenna i powojenna trauma była niezwykle silna.

Ale ja powiedziałam mamie, że nie będę przed światem ukrywać tego, że jestem Żydówką. Bo ukrywa się coś złego, a ja nic złego w moim pochodzeniu nie widzę. I rzeczywiście – nigdy się z tym nie kryłam. Mimo to w PRL nie doświadczyłam żadnego prześladowania z powodu mojego pochodzenia. Do tego stopnia, że gdy w 1968 roku z powodu pochodzenia wyrzucili z telewizji mojego męża Jerzego Żukowskiego – mnie nie tknęli.

Za mąż wyszłam w 1961 roku. Mam syna Macieja i jedną wnuczkę Agatę. Mój mąż był dziennikarzem prasowym, potem wyemigrował do Brazylii. Mieszkał tam cztery lata, ale chciał wracać. Komuniści jednak na to nie pozwalali. Dopiero znajomi jego ojca, pisarze, uruchomili kontakty w Ministerstwie Kultury i dzięki temu dostał wizę. Kiedy wrócił do Polski, zaczął pracować w telewizji. Tam się poznaliśmy. Zmarł w 2006 roku. Mój teść nazywał się Wilhelm Raort. Był głośną postacią, redaktorem lwowskiego pisma satyrycznego „Szczutek”. To był taki odpowiednik warszawskich „Szpilek”.

Należę do Stowarzyszenia Dzieci Holocaustu. Jedną z podstawowych form naszej działalności jest pomoc Sprawiedliwym Wśród Narodów Świata. Ci ludzie ryzykowali życie swoje i swoich rodzin, żeby ratować żydowskich bliźnich. Teraz my robimy coś dla nich. Wielu z nich żyje w trudnych warunkach, dostają groszowe renty albo nie dostają ich w ogóle. Pomagamy im załatwiać różne sprawy urzędowe czy zdrowotne.
W święta dajemy im paczki. Pierwsza pani, do której poszłam z taką paczką, jeszcze w drzwiach powiedziała mi, że spodziewa się wizyty wnuczki. Poprosiła, żebym nie zdradziła, w jakim charakterze do niej przyszłam. Zaproponowała, że przedstawi mnie jako swoją przyjaciółkę. No cóż, przystałam na to.

Kiedy wnuczka już poszła, ta pani próbowała się wytłumaczyć:
– Wie pani, moja rodzina nie wie, że pomagałam Żydom w czasie wojny. Bo przecież ja podjęłam decyzję właściwie w imieniu całej rodziny. Gdyby Niemcy nas nakryli, zabiliby nas wszystkich. Tak właściwie to ryzykowałam ich życie dla zupełnie obcych ludzi. Nigdy nie miałam im odwagi o tym powiedzieć.

Wtedy po raz pierwszy uświadomiłam sobie, jak dalece było to ryzykowne. Jak niesamowitym bohaterstwem wykazali się Sprawiedliwi. Wcześniej się nad tym nie zastanawiałam. Zadałam sobie pytanie, czy gdyby było odwrotnie, gdyby Niemcy zabijali etnicznych Polaków, a oszczędzali Żydów, czy ja byłabym zdolna ocalić cudze życie kosztem życia mojej rodziny? Czy zdobyłabym się na takie ryzyko? Chciałabym wierzyć, że tak. Ale czy na pewno…? To byli po prostu święci ludzie.

Nie potępiam tych, którzy w zamian za ukrycie rodziny czy żydowskiego dziecka brali pieniądze. Często to byli przecież bardzo ubodzy ludzie. A na dodatek trwała wojna, o jedzenie było trudno. Nie byłoby ich stać na to, żeby z własnej kieszeni utrzymać jeszcze kilka osób. Często drugą rodzinę. Żydzi więc po prostu dokładali się do budżetu. Nie wszyscy, którzy brali pieniądze, źle traktowali ukrywających się u nich Żydów.

Potępić, i to zdecydowanie, należy z kolei tych, którzy prowadzili do żandarmerii wytropionych Żydów, aby dostać w zamian od Niemców kilo cukru. Tych, którzy Żydów szantażowali, tych, którzy donosili. Ludzi wykorzystujących cudze nieszczęście do tego, żeby się wzbogacić. Oni potrafili zamienić życie Żydów w prawdziwe piekło, pasmo udręk. Są odpowiedzialni za niebywałe cierpienia i morze krwi. Wiem o tym dobrze, bo sama miałam do czynienia ze szmalcownikami wielokrotnie. Tych ludzi mamy prawo bardzo surowo osądzać. Nie ma dla nich żadnego usprawiedliwienia.

W okupowanej Polsce występowała cała gama postaw. Zarówno wśród Polaków, jak i wśród Żydów. To są wszystko bardzo skomplikowane sprawy. Dalekie od czarno-białych uproszczeń i schematów, które dzisiaj są tak popularne. Najgorsza rzecz to uogólnienia. Każdy przypadek należy badać i oceniać indywidualnie. Ilu ludzi, tyle różnych historii. W Polsce działy się rzeczy wspaniałe, ale działy się również rzeczy straszne. Naszym zadaniem jest mówić o nich prawdę. Całą prawdę. Niezależnie od tego, jak jest bolesna.

Artykuł stanowi fragment książki Anny Herbich Dziewczyny ocalałe. Prawdziwe historie