Pochodzenie Adama Mickiewicza. Czy wieszcz miał się czego wstydzić?

Zacznijmy od tego, że w połowie XVIII wieku żyło sobie pięciu braci: Jakub (dziadek poety), Adam, Józef, Stefan i Bazyli Mickiewiczowie. Podobno nie potrafili czytać i pisać, ale na pewno potrafili liczyć. Nie lubiano ich w okolicy Nowogródka – nie dość, że byli tam ludźmi nowymi, to w dodatku chciwymi. Słynęli z pożyczek na wysoki procent (oznaczało to 12% rocznie przy standardowych 4–7%). Zwykle szukali dłużników, którzy byli utracjuszami lub pijakami. Wiadomo, że nie było szans na odzyskanie pieniędzy, dlatego gdy mijał rok, zajmowali ich majątek.

Damski bokser Jakub

W 1770 roku Mickiewiczowie kupili folwark Horbatowicze i szybko weszli w komitywę z właścicielami sąsiedniej wioski. Wioska zwała się Saplica, a sąsiedzi Soplicowie (albo Saplicowie – badacze podają obie wersje). I tak Adam Mickiewicz (dziadek stryjeczny poety)  w 1779 roku ożenił się z Wiktorią Soplicówną, a ich córkę do chrztu trzymała Aniela Soplicowa. Z kolei Bazyli Mickiewicz zaprzyjaźnił się z Janem Soplicą – obaj byli zawadiakami w stylu znanych z Sienkiewiczowskiego Potopu kompanów pana Kmicica.

Bezwzględny lichwiarz. Właśnie kimś takim był Bazyli Mickiewicz. Powyżej obraz holenderskiego malarza Gabriela Metsu (XVII-wiek).

Z czasem Mickiewiczowie weszli w posiadania Zaosia. Wcześniejszymi właścicielami wioski byli bracia Janowiczowie. Zadłużyli się u Mickiewiczów plus nie oddali im pieniędzy. Odpowiedź na takie postępowanie, w staropolskiej kulturze szlacheckiej, mogła być tylko jedna: zbrojny zajazd! Janowiczowie odparli atak wierzycieli, ale nie zraziło to braci Mickiewiczów, którzy zorganizowali w 1784 roku drugi zajazd, tym razem skuteczny.

Soplica kojarzy się przede wszystkim z tym panem… (na fotografii kadr z filmu „Pan Tadeusz”)

Jakub Mickiewicz, dziadek poety, w zajeździe nie brał udziału, bo zmarł kilka lub kilkanaście lat wcześniej. Należy zastrzec, że raczej nie był wzorem cnót (zachowała się informacja, że zdzielił pewną dziewczynę w głowę tak mocno, że ta straciła przytomność na kilka godzin).

Zajadły lichwiarz Bazyli

Największym awanturnikiem w rodzinie był Bazyli Mickiewicz. 23 kwietnia 1799 roku spotkał się ze swoim dawnym przyjacielem Janem Soplicą. Pokłócił się z nim o pieniądze i… po trzynastu dniach zmarł w wyniku doznanych przy tej okazji obrażeń.

Soplica twierdził później w sądzie, że wyrzucił z domu natrętnego Bazylego. Ten z kolei mimo wszystko był w dobrym humorze (znaczy się pijany), bo jego ulubiona klacz się oźrebiła. Chciał ją pocałować w tylną nogę. Koń nie był zachwycony taką formą uwielbienia, bo kopnął pana Bazylego w głowę. Świadkowie mówili, że było inaczej. Soplica pobił Mickiewicza buławą (albo maczugą), a później stratował koniem. Sąd przechylił się do tej wersji i dwa lata później skazał zabójcę na karę więzienia (rok i 6 tygodni), grzywnę oraz opłacenie kosztów sądowych.

Znając te fakty, trudno się nie uśmiechnąć, zaglądając do biografii narodowego wieszcza autorstwa Piotra Chmielowskiego, gdzie czytamy:

…ale istniejącemu w rzeczywistości Janowi Soplicy chyba głównie TAKA soplica była w głowie.

W maju tegoż [1799] roku umarł Bazyli Mickiewicz, stryj Mikołaja. Oszczędnością i pracą doszedł on do posiadania maleńkiego folwarczku w Zaosiu, o mil siedm mniej-więcej od Nowogródka położonym (Chmielowski, Mickiewicz, s. 18).

Biografia ta została wydana w 1886 roku, jednak późniejsze odkrycia zrewidowały nieco wizję „oszczędności i pracy” w wykonaniu Bazylego Mickiewicza. Euzebiusz Łopaciński, badający wileńskie archiwa w okresie międzywojennym, surowo ocenia dziadka stryjecznego poety:

Bazyli Mickiewicz był bezwzględnie najbardziej ujemnym typem spośród wszystkich stryjów Mikołaja Mickiewicza; zajadły i bezwzględny – pożyczający pieniądze rozmaitym utracjuszom […] na wysokie procenta […] często posługiwał się intrygą, gdy mu to było dogodnem. Kilka lat przed zgonem swoim przyjaźnił się i kumał z późniejszym zabójcem, Janem Saplicą, i był oskarżony wraz z nim o gwałty i najazdy – toteż śmierć jego tragiczna z ręki byłego komilitona jest tylko wynikiem jego czynów (Łopaciński, Kraj nad Świtezią, s. 4).

Biorąc pod uwagę, jaką miał rodzinę, aż trudno uwierzyć, że nie zachował się żaden portret Mickiewicza z porządnym facepalmem…

Adam Mickiewicz ofiarą krwawego mordu

Trzy lata po Bazylim na tamten świat przeniósł się jego brat Adam Mickiewicz. W 1802 roku zginął w czasie burdy ulicznej. Dawniej wierzono zeznaniom wojskowym, że to pijana szlachta zaatakowała żołnierzy z pułku tatarsko-litewskiego, stacjonującego w Nowogródku. W rzeczywistości było inaczej. To wojskowi dopuszczali się różnych nadużyć, a ich kulminacją było śmiertelne pobicie Adama Mickiewiecza.

Dość powiedzieć, że przeprowadzone później kontrole wykazały liczne nadużycia i przewinienia żołnierzy tej jednostki. W 1803 roku jej dowódca został „odstawiony od służby” i postawiony przed sądem, a sam pułk rozformowano.

Powrót Soplicy

To nie był koniec nieszczęść rodziny Mickiewiczów. Przed sądami reprezentował ich głównie Mikołaj Mickiewicz, syn Jakuba, bratanek Bazylego i Adama, a ojciec późniejszego poety.

Nie dość, że potrafił czytać i pisać, to był adwokatem. W 1802 roku złożył oficjalną skargę, że Jan Soplica, zabójca stryja Bazylego, przebywa na wolności i grozi jego rodzinie. Nie przyniosła ona żadnych efektów.

Co gorsza, jesienią 1805 roku Soplica zamieszkał w Nowogródku (czyli w tym samym mieście, co Mikołaj) i „znowu haniebnie po dawnej żyć zaczął skłonności swojej”. Wiosną następnego roku sąd obiecał „łapanie tego kryminalisty”. Na obiecankach się skończyło, bo 3 sierpnia 1806 roku Mikołaj Mickiewicz musiał pisać kolejne pismo.

Dowiadujemy się z niego, że Soplica „całą familię jeszcze Mickiewiczowską wybić i domy ich podpalić odkazuje się”. Ojciec wieszcza skarżył się, że zabójca „Czatuje na zabicie mnie samego, lub przez zemstę na podpalenie domu mego w mieście Nowogródku”. Po 1806 roku urywają się informacje na temat sporu między Mickiewiczami a Soplicami.

Dwór w Zaosiu. Na niego Mickiewiczowie urządzili zajazd, a według jednej z teorii tutaj na świat przyszedł Adam Mickiewicz. Wnuk damskiego boksera i lichwiarza…

Jan Soplica wiedział, że Mikołaj Mickiewicz miał dzieci, może nawet spotkał się z nimi przy jakieś okazji. Nie mógł jednak przewidzieć, że jedno z nich, siedmioletni Adam (ur. 1798), zapewni nieśmiertelną sławę nazwisku Soplica.

Bibliografia:

Podstawowa

1. Czubaty Jarosław, Zabójstwo Adama Mickiewicza. Żołnierze, cywile i urzędnicy na litewskiej prowincji w początkach XIX wieku, „Kwartalnik Historyczny”, R. 109, 2002, nr 4.
2. Dernałowicz Maria, Kostenicz Ksenia, Makowiecka Zofia, Kronika życia i twórczości Mickiewicza. Lata 1798–1824, Warszawa 1957.
3. Kleiner Juliusz, Mickiewicz, t. 1, Lublin 1948.
4. Łopaciński Euzebiusz, Kraj nad Świtezią w cieniu akt archiwalnych, „Słowo” (Wilno), nr 1 z 1 I 1932.
5. Rymkiewicz Jarosław Marek, Siwicka Dorota, Witkowska Alina, Zielińska Marta, Mickiewicz. Encyklopedia, Warszawa 2001.

Uzupełniająca

1. Chmielowski Piotr, Adam Mickiewicz. Zarys biograficzno-literacki, t. 1, Warszawa – Kraków 1886, s. 18, on-line:
2. Krzywicki Tomasz, Szlakiem Adama Mickiewicza po Nowogródczyźnie, Wilnie i Kownie. Przewodnik, wyd. 3, Pruszków 2006.