Bitwa pod Racławicami

Gra na przeczekanie

Tymczasem Kościuszko, wyczuwając, że za pułkiem kozackim znajdują się główne siły rosyjskie, postanowił nie tracić czasu na potyczki i wyminąć wroga. Skierował się na trakt ze Słomnik do Działoszyc. Tormasow zrobił jednak wszystko, by zagrodzić mu drogę i zmusić do bitwy. W tym celu obsadził dominujące nad okolicą Wzgórza Kościejowskie. Była to dogodna, niezwykle trudna do sforsowania pozycja.

Gdy naczelnik dowiedział się o rozmieszczeniu sił nieprzyjaciela, zdecydował, że musi spróbować zmusić go do zmiany położenia. Cofnął się pod miejscowość Dziemierzyce, na przeciwległe wzgórza, i tam zaczął przygotowywać swoje oddziały do walki. Piechotę uszykował w centrum, a z tyłu, za pagórkiem – tak, by byli niewidoczni dla wroga – skoncentrował kosynierów Ślaskiego. Na lewym skrzydle ustawił siły generała Zajączka, a na prawym – oddziały pod wodzą Madalińskiego. Na styku centrum i każdej z flanek umieszczono po dwie baterie. Tak przygotowane wojska polskie bezczynnie oczekiwały na ruch przeciwnika.

Z kolei rosyjski generał wciąż oczekiwał na posiłki. Liczył na to, że wesprze go korpus Denisowa. Niestety, głównodowodzący zwlekał z wymarszem. Wyruszył dopiero godzinę po zniknięciu korpusu swojego podwładnego… i tym samym przyczynił się do jego klęski. Tormasow niecierpliwił się bowiem coraz bardziej. Oczyma wyobraźni widział, jak pokonuje Polaków, triumfuje nad Kościuszką i zbiera laury zwycięstwa.

Bitwa pod Racławicami – początek

Bitwa rozpoczęła się ostatecznie około godziny 15. Wojska rosyjskie na sygnał dany przez Tormasowa zaczęły schodzić ze wzgórz, kierując się w stronę przeciwnika. Na miejsce bitwy rosyjski dowódca wybrał pola pomiędzy Janowniczkami a Dziemierzycami, po lewej stronie drogi idącej z Racławic do Dziemierzyc. Właśnie tam wydał rozkaz przyjęcia postawy do bitwy. Jednocześnie część swoich sił z jedną bądź dwoma armatami, pod dowództwem podpułkownika Pustowałowa, wysłał, by wykonała manewr oskrzydlający. Oddziały te przeszły lasami i wyłoniły się niespodziewanie od północy, atakując lewe skrzydło Polaków.

Tormasow rozpoczął natarcie od solidnego ostrzału artyleryjskiego. Generał wykorzystał powstałą w ten sposób zasłonę, rzucając do szarży achtyrskich huzarów i konnych jegrów jelizawetgradzkich, wspartych po bokach przez Kozaków dońskich.

Ataku rosyjskiej jazdy nie wytrzymała niestety 2 brygada małopolskiej kawalerii narodowej pod wodzą Mangeta. Z wyjątkiem jednego szwadronu jej członkowie poszli w rozsypkę i zaczęli uciekać z pola walki. Niektórzy z nich zatrzymali się dopiero w Krakowie, w przerażeniu rozsiewając nieprawdziwe informacje o całkowitej klęsce wojska powstańczego, a nawet – o śmierci Kościuszki z rąk Rosjan!

Jednak popłoch ogarnął tylko kilka jednostek. Reszta wojska polskiego pozostała na pozycjach. Zimną krew zachowali zwłaszcza artylerzyści, którzy metodycznie razili atakujących. Spokój zachowywał i sam naczelnik, także wtedy, gdy poinformowano go o nadciągnięciu kolumny Pustowałowa. Gdy niespodziewanie z całą mocą zaatakowała od północy, nacierając na lewe skrzydło, natychmiast przerzucił tam brygadę Madalińskiego. Polacy ze wszystkich sił powstrzymywali siły wroga, okazało się jednak, że rosyjska piechota skutecznie łamała ich szarże.

Bitwa pod Racławicami na rysunku Aleksandra Orłowskiego.

Tormasow był już niemal pewny zwycięstwa. Postanowił jeszcze wzmocnić oddziały Pustowałowa, licząc na to, że wywołają panikę wśród powstańców. W tym celu wysłał podpułkownikowi swoją jazdę pod dowództwem Muromcowa. Nadto, dążąc do utrzymania ścisłego kontaktu z prawym skrzydłem, gdzie – jak uważał – miało nastąpić rozstrzygnięcie bitwy, skierował tam majora Temirazjewa z częścią 2 batalionu jegrów. Zadaniem Rosjan było opanowanie skraju lasu przy drodze z Janowiczek do Dziemierzyc. Z impetem zaatakowali strzelców z 2 regimentu polskiej piechoty, wypierając ich z zajmowanych pozycji.

„Bóg i Ojczyzna”

Ruchy rosyjskiego generała nie uszły jednak uwadze Kościuszki, który dostrzegł, że przeciwnik zanadto osłabił swoje siły w centrum, i postanowił ten błąd wykorzystać. Wzmocnił Madalińskiego częścią swojej piechoty, tak by ten mógł utrzymać pozycje, ale główne uderzenie postanowił skierować właśnie na środek, na siły podległe bezpośrednio Tormasowowi. Zgromadził więc piechotę w sile czterech kompanii i wsparł ją stojącymi dotąd w odwodzie kosynierami. To oni mieli zadać wrogowi decydujący cios.

Natarcie kosynierów poprzedził huraganowy ostrzał polskiej artylerii. Rosyjskie pozycje znalazły się pod gradem kul. Kościuszko wykorzystał ten moment, by udać się osobiście do czekających w odwodzie oddziałów. Zwrócił się do chłopów w krótkich, prostych słowach. Skierował dłoń na rosyjskie armaty, wypowiadając proste hasło: „Bóg i Ojczyzna!”. A kosynierzy, wzruszeni jego słowami, z głęboką wiarą i entuzjazmem ruszyli na wroga.

Chłopi mężnie walczyli pod Racławicami / Obraz Wojciecha Kossaka

Wiedząc, jak ważny dla losów bitwy będzie ten atak, polski dowódca postanowił jednak dodatkowo się zabezpieczyć. Po bokach chłopskiego oddziału umieścił dwie kompanie 6 regimentu piechoty. Żołnierze mieli z bronią w ręku, bagnetami wspierać atak, ale też… przeciwdziałać ewentualnej dezercji chłopów!

Obawy naczelnika okazały się nieuzasadnione. Chłopi pałali żądzą zemsty na Rosjanach. Z ogromnym męstwem rzucili się na wroga. Krzycząc: „Śmierć lub zwycięstwo!”, dopadli nieprzyjacielskie baterie i zdobywając działa jedno po drugim, rozpoczęli rzeź. Nie znali zwyczajów żołnierskich, więc słowo pardon nic dla nich nie znaczyło.

Po wyrżnięciu kanonierów i obsługi dział kosynierzy z impetem nacierali dalej. Rosyjscy zaprawieni w bojach piechurzy byli zaskoczeni siłą tego ataku. Ogarnęła ich panika, zaczęli się cofać. Nawet carscy oficerowie, grożący dezerterom strzałem w głowę, nie byli w stanie ich zatrzymać. Klęska była całkowita, tym bardziej że pogromu wojsk wroga w centrum dopełnił atak konnych ochotników Taszyckiego, którzy rzucili się na uciekających, zabili wielu z nich i zdobyli ich sztandar.

Obserwujący przebieg wydarzeń Kościuszko postanowił wykorzystać panikę w szeregach oddziałów nieprzyjaciela. Wsparł lewe skrzydło drugim rzutem kosynierów. Generał Zajączek, rozkazał zaś majorowi Konstantemu Lucke uderzyć z pierwszym batalionem 2 regimentu pieszego na bagnety. Wkrótce, choć Rosjanie dzielnie się bronili, ich opór został złamany.

fot.Juliusz Kossak

Bitwa pod Racławicami zakończyła się całkowitą klęską Rosjan.

Tormasow próbował jeszcze ratować uciekającą w popłochu piechotę. Rozkazał, by kawaleria pod dowództwem pułkownika Muramcowa przebiła się z prawego skrzydła do centrum i zapewniła osłonę umykającym. Jednak okazało się to niemożliwe. Oddział nie tylko nie dotarł w rejon najcięższych walk, lecz został okrążony przez zaciskający się pierścień Polaków i się poddał.

Tymczasem około godziny osiemnastej w pobliże walk przybył wreszcie rosyjski głównodowodzący, generał Denisow. Już w pobliżu Wrocimowic napotkał uciekinierów z pola walki. Żaden z nich nie był w stanie udzielić mu racjonalnej odpowiedzi na pytanie o siłę wojsk polskich. Błędne informacje od spanikowanych Rosjan wdzięcznych Bogu i losowi, że uszli z życiem, sugerowały, że Kościuszko ma dużą przewagę. Generał nie odważył się więc przejść do natarcia, tym bardziej że powoli zaczął zapadać zmrok, i cofnął się do Kazimierzy Wielkiej.

Bitwa pod Racławicami, zwycięstwo… i co dalej?

Zwycięstwo Polaków było przytłaczające. Rosjanie stracili około tysiąca żołnierzy, przy stratach polskich sięgających 500 osób. Niestety, triumfu nie udało się w pełni wykorzystać. Naczelnik znalazł się w niełatwej sytuacji, bo żołnierze po walce po prostu… przestali trzymać szyk. Nie zważając na jakiekolwiek rozkazy, opuszczali masowo szeregi i szukali łupów. Przez to nie było szans na zorganizowanie pościgu za uciekającymi Rosjanami, który mógł doprowadzić do ich całkowitego rozbicia i przyczynić się do oczyszczenia Małopolski z nieprzyjacielskich wojsk.

Choć bitwa pod Racławicami nie miała zbyt dużego znaczenia militarnego, to jednak jej wydźwięk polityczny i moralny był ogromny. Dzięki niej powstanie rozszerzyło się na inne regiony Polski. Wybuchło też w Warszawie. Wśród Polaków zaczęła się budzić wiara w zwycięstwo. Zrozumieli też, że tylko walka z zaborcami pomoże im odzyskać Ojczyznę.

Dowiedz się więcej:

1. Askenazy S., Tadeusz Kościuszko 1746–1817, E. Wende, Warszawa 1917.
2. Łukaszewicz W., Targowica i powstanie kościuszkowskie. Ze studiów nad historią Polski w XVIII wieku, Wydawnictwo MON, Warszawa 1953.
3. Kocój H., Polskie rachuby w powstaniu kościuszkowskim na pomoc Francji, „Rocznik Naukowy” WSWF w Krakowie, t. 9 (1970).
4. Kowalczyk R., Tormasow Aleksander Piotrowicz, [w:] Znani i nieznani oficerowie i generałowie wojny 1812 roku w Rosji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2013.
5. Kozłowski w., Misja Kościuszki w Paryżu w r. 1793, Lwów 1899.
6. Pachoński J., Bitwa pod Racławicami, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa – Kraków 1984.
7. Szyndler B., Powstanie kościuszkowskie 1794, Wydawnictwo Ancher, Warszawa 1994.
8. Szyndler B., Tadeusz Kościuszko 1764 – 1817, Bellona, Warszawa 1991.
9. Tokarz W., Bitwa pod Racławicami, „Żołnierz Polski”, nr 35–36 (1924).