Sokrates

Grecki filozof, urzędnik i żołnierz. Urodził się w Atenach. Był synem rzeźbiarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Sam uczył się sztuki rzeźbiarskiej, ale zrezygnował z tego na rzecz filozofii. Był żonaty, prawdopodobnie dwukrotnie. Pierwszą jego żoną była zapewne Myrto, zaś drugą Ksantypa, która urodziła trzech jego synów. W ciągu swojego życia Sokrates był też żołnierzem. Wykazując się męstwem wziął udział w kilku bitwach w trakcie wojny peloponeskiej z lat 431 p.n.e. – 404 p.n.e.

Z kolei praca urzędnicza (pełnił funkcję prytana) ostatecznie ściągnęła na niego kłopoty. W roku 406 sprzeciwił się egzekucji dowódców greckich z bitwy pod Arginuzami, chociaż domagał się tego lud. Został w końcu w 399 roku postawiony przed sądem. Zarzucono mu zły wpływ na młodzież oraz obrazę bóstw i został skazany na śmierć. Jego uczniowie próbowali zorganizować jego ucieczkę, jednakże on sam nie wykorzystał tej możliwości, ponieważ chciał pozostać lojalny wobec przepisów prawa. Zmarł po wykonaniu na sobie wyroku – wypiciu cykuty.

Sokrates nie pozostawił po sobie źródeł pisanych, preferując dysputy prowadzone na ulicach Aten, w których spędził większość życia. Znaczną część wiedzy o nim czerpiemy z dzieł jego uczniów, m.in. Platona i Ksenofonta. Swoich rozmówców w zręczny sposób kolejnymi argumentami przekonywał, że ich myślenie jest błędne. Taki sposób prowadzenia rozmowy znany jest jako metoda elenktyczna lub zbijająca. Z kolei metodą majeutyczną, czyli akuszerską starał się, by jego rozmówcy mogli urodzić „myśl pewną”. Był również reprezentantem moralizmu. Słynne jest stwierdzenie Sokratesa, podsumowujące jego podejście do poziomu własnej wiedzy: „Wiem, że nic nie wiem” (Scio me nihil scire albo scio me nescire).

Sokrates pozostawił po sobie przede wszystkim metody wydobywania z człowieka prawdziwych przekonań, prawdziwej wiedzy. Wyróżniał dwie części takiej metody: negatywną, czyli elenktyczną oraz pozytywną – maieutyczną. Pierwsza z nich jest także nazywana metodą zbijania. Polega ona na wykazaniu, że rozumowanie rozmówcy jest nieprawidłowe. Prowadząc rozmowę Sokrates kolejnymi pytaniami doprowadzał do sytuacji, w której dana osoba musiała ostatecznie wygłosić stwierdzenie sprzeczne z jej własnym lub twierdzeniem, które jest powszechnie uznawane za prawdziwe. Z kolei metoda maieutyczna, inaczej sztuka położnicza, również polegała na zadawaniu kolejnych pytań, jednakże w tym przypadku chodziło o wydobycie z danej osoby prawdy. Zadawane pytania powinny być maksymalnie proste, by udzielenie odpowiedzi nie wymagało od rozmówcy większej samodzielności, niż np. wypowiedzenie słów „tak” lub „nie”.

W kontekście najważniejszych myśli Sokratesa należy przede wszystkim wspomnieć o jego rozważaniach o cnocie. Uważał on, że jest ona dobrem bezwzględnym, a przy tym niezależnym od płci czy wieku. Sprzeciwiał się w tym kontekście prezentowanemu przez sofistów relatywizmowi. Wśród zalet ogólnie nazywanych cnotą wyróżniał m.in. sprawiedliwość, odwagę oraz panowanie nad sobą. Jednocześnie nierozerwalnie wiązał cnotę z pożytkiem, przy czym twierdził, że nie to, co pożyteczne jest dobre, ale tylko to, co dobre jest pożyteczne. Przeciwstawiając się tutaj utylitaryzmowi sam jednocześnie czasem wydawał się prezentować podobne stanowisko twierdząc, że jeżeli z danego czynu wynika pożytek – możemy go uznać za niezawodnie dobry.

Wracając natomiast do samej cnoty: Sokrates twierdził, że jest ona powiązana z wiedzą, natomiast wszelkie zło wynika z braku wiedzy. Jeżeli bowiem dobro jest pożyteczne, czynienie czegokolwiek innego jest pozbawione sensu. Natomiast rozdźwięki pomiędzy wiedzą, a czynami czy namiętnościami tłumaczył tym, że w takim przypadku posiadana przez daną osobę wiedza musi być niepełna i powierzchowna.

Więcej o czasach Sokratesa: