fot.domena publicznaXVIII-wieczny wizerunek Aleksandra Jagiellończyka.
Aleksander Jagiellończyk (1461-1506)
Król Polski w latach 1501-1506, wielki książę litewski od 1492 roku, z dynastii Jagiellonów. Był czwartym synem Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki. Urodził się 5 sierpnia 1461 roku w Krakowie. Wychowywał się pod kierunkiem Jana Długosza. Ojciec przeznaczył go na swojego następcę na Litwie – wiosną 1492 roku wysłał go do Wilna jako swojego namiestnika. Tron wielkoksiążęcy Aleksander objął już w sierpniu tego roku, po śmierci rodzica, podczas gdy władza w Krakowie przypadła starszemu Janowi Olbrachtowi.
Tuż po objęciu władzy na Litwie Aleksander musiał zażegnać konflikt z Moskwą o tereny pograniczne. W rezultacie rozmów pokojowych, nawiązanych w 1494 roku, w 1495 roku książę poślubił prawosławną księżniczkę moskiewską, Helenę, córkę Iwana III. Liczył (zresztą bezskutecznie), że związek ten pozwoli zapobiec dalszym wojnom ze wschodnim sąsiadem. Wojna z Moskwą wybuchła już w 1500 roku; rok wcześniej Aleksander zacieśnił przymierze polsko-litewskie, zawierając unię wileńską.
Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 roku, mimo trwania działań zbrojnych na wschodniej granicy, udał się do Mielnika, by zapewnić sobie sukcesję po bracie. Tam pod naciskiem możnowładztwa polskiego zgodził się na zniesienie dziedziczności tronu na Litwie i wybór wspólnego monarchy dla Wielkiego Księstwa i Korony. Akt ten, zwany unią mielnicką, zakładający ponadto powołanie wspólnych sił zbrojnych i systemu monetarnego w obu państwach, nie wszedł jednak w życie – w 1505 roku odrzucili go panowie litewscy. Jednocześnie w tak zwanym przywileju mielnickim Aleksander zaakceptował znaczące ograniczenia władzy królewskiej – odtąd nie mógł bez zgody rady królewskiej nominować kandydatów na wiele urzędów; poddani otrzymali też prawo wypowiedzenia mu posłuszeństwa w radzie działań króla przeciw nim i Rzeczpospolitej. Dopiero po przyjęciu tych dokumentów doszło do koronacji, która miała miejsce 12 grudnia 1501 roku w Krakowie.
Po przejęciu tronu polskiego Jagiellończyk wrócił na Litwę, gdzie pozostawał do 1503 roku, kontynuując wojnę z Moskwą. Do Polski przybył dopiero po podpisaniu rozejmu. W tym czasie podpisał również pięcioletni rozejm z Turcją. W kolejnych latach podjął działania, by złagodzić postanowienia przywileju mielnickiego. Bezskutecznie. Już w 1504 roku wydał kolejny przywilej (w Piotrkowie), który zakazywał mu nadawania, zastawiania i sprzedaży dóbr koronnych bez zgody senatu.
Aleksander został jednak zapamiętany szczególnie ze względu na konstytucję Nihil novi, przyjętą na sejmie radomskim w roku następnym. Wprowadzała ona zasadę, że nic nowego nie może być postanowione bez zgody parlamentu, na który składały się izba poselska, senat i król. Niedługo później Jagiellończyk zachorował. Zmarł 19 sierpnia 1506 roku w Wilnie i tam został pochowany.
