Inne powstanie w 1944 roku. Na Słowacji!

„Niepodległa” Republika Słowacka pojawiła się na mapie świata 14 marca 1939 r., kiedy to słowaccy politycy – z ks. dr. Jozefem Tisą na czele – pod naciskiem hitlerowskich Niemiec proklamowali narodziny własnego państwa. Oczywiście kraj od początku znalazł się w orbicie wpływów Trzeciej Rzeszy.

Objawiło się to chociażby we wrześniu 1939 r., kiedy to Słowacy wzięli udział w napaści na Polskę. Później sytuacja wyglądała podobnie. Rząd w Bratysławie był lojalnym sojusznikiem Hitlera, wysyłającym wojska na front wschodni i aktywnie pomagającym nazistom w „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”.

Wypada przy tym podkreślić, że aż do wiosny 1942 roku trudno mówić o jakimś realnym ruchu oporu skierowanym przeciw reżimowi. Jego początki wiążą się dopiero z działalnością komunistów, wspieranych z Moskwy. Pewną aktywność przejawiała co prawda także opozycja demokratyczna, ale była ona mocno podzielona.

Podpułkownik Ján Golian. To on był organizatorem i jednym z głównych dowódców powstania.

Wszystko nabrało tempa dopiero wraz z coraz realniejszą klęską Rzeszy. 25 grudnia 1943 r. różne organizacje podziemne podpisały tak zwaną „Vianočną dohodę” (pol. Umowę bożonarodzeniową).

Na jej mocy powstała Słowacka Rada Narodowa (SRN), czyli organ nadrzędny, łączący w sobie funkcje władzy ustawodawcze i wykonawczej. Uzgodniono ponadto zorganizowanie ogólnonarodowego powstania, którego celem miało być obalenie reżimu ks. Tisy oraz restytucja Czechosłowacji.

Sytuacja przed powstaniem

Po ustaleniu najważniejszy kwestii na własnym podwórku, nawiązano kontakt z czechosłowackimi emigracyjnymi władzami w Londynie, które 23 marca 1944 r. potwierdziły prerogatywy SRN. Ponadto prezydent Edvard Beneš wyznaczył na koordynatora całej akcji zbrojnej podpułkownika Jána Goliana, służącego w tym czasie w słowackiej armii.

Oficer ten wraz ze swymi współpracownikami przystąpił do energicznych działań, mających na celu przeciągnięcie na stronę przyszłego powstania sił zbrojnych wiernych do tej pory Tisie. Okazało się to zadaniem wcale nietrudnym, gdyż większość kadry dowódczej zdawała sobie doskonale sprawę z nieuniknionej porażki Trzeciej Rzeszy i chciała zawczasu zmienić front.

Słowacja była wiernym sojusznikiem Trzeciej Rzeszy, jednak wraz z widmem klęski Niemiec opozycja zaczęła coraz silniej dążyć do obalenia ks. Jozefa Tisy. Na mapie Słowacja w 1943 r.

Wybuch powstania planowano skoordynować z nadejściem wojsk radzieckich, tak aby jego uczestnicy występowali w roli gospodarza w relacjach z dowódcami wkraczających jednostek Armii Czerwonej. Czy nie przypomina wam to czegoś? Identycznie rozumowała polska Armia Krajowa. Niestety, z racji na wzmożoną aktywność partyzancką – w dużej mierze kierowaną z Moskwy – sytuacja stawała coraz bardziej niestabilna.

Już 12 sierpnia rząd w Bratysławie ogłosił stan wyjątkowy, a dwa dni później dowództwo Wehrmachtu sklasyfikowało część terenów Słowacji, jako obszar przyfrontowy. W obawie, aby nie powtórzyła się sytuacja z Rumunii, gdzie w krytycznym momencie dotychczasowy sojusznik odwrócił się od Trzeciej Rzeszy, Niemcy naciskali na Tisę, aby ten zgodził się na wkroczenie ich wojsk na teren republiki.

Prezydent, co prawda z pewnymi oporami, ale przystał na tę propozycję, w wyniku której w nocy z 28 na 29 sierpnia 1944 r. pierwsze niemieckie jednostki zaczęły przekraczać słowacką granicę.

W tej sytuacji, mimo że przygotowania były jeszcze dalekie od ukończenia, podpułkownik Golian wydał rozkaz Začnite s vysťahovaním (pol. Zaczynajcie wypędzanie), co było sygnałem do rozpoczęcia powstania. Tak oto formalnie 29 sierpnia 1944 r. o godzinie 20.00 zaczęła się walka, która miała trwać prawie dwa miesiące…

Czy Sowieci faktycznie chcieli pomóc?

Początkowo powstańcy odnosili spore sukcesy. Ich siłom liczącym około 18 tysięcy partyzantów i blisko 50 tysięcy żołnierzy regularnej armii udało się zająć znaczną część środkowej Słowacji wraz z Bańską Bystrzycą, która stała się powstańczą stolicą. Niestety Niemcy, którzy skierowali do tłumienia powstania niemal 50 tysięcy ludzi, dowodzonych przez SS-Obergruppenführa Gottloba Bergera, działali równie szybko.

Do walki z Niemcami w sierpniu 1944 r. ruszyło blisko 70 tys. Słowaków.

W rejonie Preszowa zdołali z zaskoczenia i właściwie bez walki rozbroić około 35 tysięcy słowackich żołnierzy tworzących tak zwane dywizje wschodniosłowackie, które miały obsadzić Przełęcz Dukielską i otworzyć Armii Czerwonej drogę wgłąb kraju.

Wydarzenie to miało się okazać kluczowym dla dalszego rozwoju wypadków i właściwie już na starcie w dużej mierze przekreśliło szanse powodzenia zbrojnego zrywu. Niemniej jednak powstańcy nie zamierzali łatwo dać za wygraną i stawiali Niemcom zacięty opór między innymi w rejonie miejscowości Telgárt (walczył tam silny oddział francuskich partyzantów), Vrútky, Zwoleń, czy Marin.

Inspiracją dla powstania tego artykułu był podręcznik Jakuba Tyszkiewicza i Edwarda Czapiewskiego „Historia powszechna. Wiek XX” (Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010)

Tymczasem w Londynie już 31 sierpnia czechosłowacki minister spraw zagranicznych Jan Masaryk zaapelował do państw Wielkiej Trójki, aby uznały powstańczą armię i partyzantów za siły sprzymierzone Aliantów i udzieliły im pomocy.

Sowieci – zdawać by się mogło – byli jak najbardziej otwarci na tę prośbę. Zgodzili się nawet na wysłanie w rejon walk 2. Czechosłowackiej Samodzielnej Brygady Spadochronowej oraz 1. czechosłowackiego pułku myśliwskiego! Zapewniali również, że robią wszystko, aby przebić się przez Przełęcz Dukielską i połączyć się z powstańcami. Jednocześnie… nie pozwalali alianckim pilotom lądować na swoich lotniskach. A sami dziwnym trafem nie byli w stanie dotrzeć na Słowację.

Warto zastanowić się czy faktycznie Armia Czerwona nie była w stanie przełamać stosunkowo słabej obrony Niemców, czy może po prostu –  podobnie jak w przypadku powstania warszawskiego – otrzymała polecenie pozostawienia powstańców własnemu losowi?

Można posunąć się do stwierdzenia, że Stalin po prostu nie lubił, gdy ktoś własnymi rękoma wypędzał Niemców, gdyż wtedy nie było komu przypominać o wielkiej przysłudze jaką się mu wyświadczyło (przypadek Jugosławii zdaje się potwierdzać tę tezę).

W czasie, gdy jednostki 38. Armii gen. Kiryła Moskalenki nie potrafiły lub nie chciały sforsować Przełęczy Dukielskiej sytuacja powstańców coraz bardziej się pogarszała. Niemiecka armia systematycznie spychała ich w kierunku Bańskiej Bystrzycy. Rzecz jasna nic na to nie mogło pomóc przybycie z Londynu ósmego października generała Rudolfa Viesta, który przejął dowództwo.

Upadającemu powstaniu nijak nie mogło już pomoc objęcie dowództwa nad walczącymi siłami przez gen. Rudolfa Viesta.

Krach nastąpił dziesięć dni później, kiedy ruszyła potężna niemiecka ofensywa, dowodzona przez SS-Obergruppenführera Hermanna Höffle (19 września zastąpił Bergera). Już po trzech dniach atakujący, wśród których byli świeżo przerzuceni z Warszawy siepacze SS-Oberführera Dirlewangera, przełamali pozycje powstańców.

W tej sytuacji 22 października na spotkaniu w Bańskiej Bystrzycy zadecydowano, że dalsza otwarta walka nie ma sensu i należy schronić się w górach, powracając do partyzantki. Jak ustalono, tak też robiono. Bańska Bystrzyca została opuszczona przez powstańców 27 października i datę tę uważa się za koniec Słowackiego Powstania Narodowego.

Trzy dni później w miejscowej katedrze odbyła się msza dziękczynna celebrowana przez ks. Tisę. Następnie po uroczystej defiladzie udekorował on wysokimi odznaczeniami niemieckich żołnierzy tłumiących powstanie, wyrażając im głęboką wdzięczność.

Krwawe represje

W trakcie powstania zginęło około 4200 niemieckich żołnierzy zaś 5000 zostało rannych. Po stronie powstańców straty wyniosły odpowiednio ponad 1700 zabitych i 3600 rannych. Do tego należy doliczyć kilka tysięcy cywilów zamordowanych przez Niemców, jednostki wierne ks. Tisie, ale również i powstańców. Na tym jednak się nie skończyło. Wraz z upadkiem powstania rozszalał się terror.

Po stłumieniu powstania Jozef Tiso odprawił w Bańskiej Bystrzycy dziękczynną mszę, a następnie udekorował niemieckich żołnierzy wysokimi odznaczeniami i podziękował im za dobrze wykonaną pracę

Niemcy bezlitośnie ścigali tych którzy sprawili im tyle kłopotów. Już trzeciego listopada zostali schwytani generałowie Golian i Viest, których przetransportowano do obozu koncentracyjnego we Flossenburgu, gdzie najprawdopodobniej obaj zostali rozstrzelani.

Swoje krwawe żniwo zbierały Einsatzkommanda grasujące w poszukiwaniu powstańców i Żydów. Na ich koncie znalazło się kilka tysięcy pomordowanych i kilkadziesiąt spalonych wsi. Samo tylko Kommando ZbV27 z siedzibą w Preszowie miało na sumieniu 36 spalonych wsi i 300 ofiar.

Inspiracją dla powstania tego artykułu był podręcznik Jakuba Tyszkiewicza i Edwarda Czapiewskiego „Historia powszechna. Wiek XX” (Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010)

Także ci, którzy trafili do Oflagów, Stalagów i obozów pracy nie mogli być pewni o swoje życie. Z około 30 tysięcy do kraju nigdy nie wróciło ponad 800. Nawet po zakończeniu wojny partyzanci byli narażeni na szykany. Po przejęciu w 1948 r. władzy w Czechosłowacji przez komunistów znaleźli się na celowników tamtejszej bezpieki, a niektórzy trafili nawet do łagrów.

Obecnie 29 sierpnia jest świętem państwowym na Słowacji, a dyskusje na temat tego czy powstanie miało w ogóle sens ciągle nie milkną. Zupełnie jak u nas.

Bibliografia:

1. Martin Lacko, Slovenské národné povstanie 1944, Slovart, 2008.
2. Peter Minár, Slovenské národné povstanie? Podrobný rozbor, „Beo.sk”, 27 sierpnia 2009.
3. Jakub Tyszkiewicz, Edward Czapiewski, Historia powszechna. Wiek XX, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010.
4. Varšavské povstanie a Slovenské národné povstanie – paralely a rozdiely. Zborník z medzinárodnej vedeckej konferencie, Banská Bystrica 14.-15. október 2008, zost. Marek Syrný, Múzeum SNP, 2009.
5. Jan Żyliński, Janosik i partyzanci, „Gazeta Wyborcza.pl”, 27 sierpnia 2009.