280 milionów płodów. Jedyny kraj, w którym przeprowadzano aborcję na przemysłową skalę

W Kraju Rad aborcja była traktowana jak metoda antykoncepcyjna. Najlepsza, bo stuprocentowo skuteczna i na dodatek jeszcze bezpłatna. Skrobanka, jak piszą w książce „Grażdanin N.N. Życie codzienne w ZSRR” Marta Panas-Goworska i Andrzej Goworski, była jedynie nieprzyjemną formalnością.

By poddać się zabiegowi, wystarczyło zgłosić się do lekarza, podać swoje dane oraz powód przerwania ciąży. Akceptowalnym uzasadnieniem niechęci do powiększenia rodziny były na przykład „przyczyny materialne”. Pielęgniarka przeprowadzała krótki wywiad, a następnie odczytywała pacjentce treść oficjalnego dekretu z 1955 roku:

Prowadzone przez Radzieckie Państwo działania mające na celu promowanie ochrony macierzyństwa i dalszego wzrostu świadomości kulturowej kobiet, będących aktywnym elementem wszystkich dziedzin życia gospodarczego i kulturowego kraju, umożliwiają zniesienie zakazu wpisanego do prawa aborcyjnego.

Radzieckie plakaty zalecały ważyć dziecko co tydzień… a tymczasem wiele kobiet szukało sposobu, by nie mieć co ważyć… (źródło: Library of the London School of Economics and Political Science).

Dokument ten uchylał zakaz aborcji wprowadzony przez Stalina prawie 20 lat wcześniej, w 1936 roku. Po dopełnieniu tych nieskomplikowanych formalności pacjentka była kierowana do gabinetu lekarskiego.

Bez znieczulenia

System aborcyjny na masową skalę, prowadzony w ZSRR, nie działał bez szwanku. Kobietom nie przysługiwało znieczulenie. Tylko czasem miały możliwość skorzystania z niego za dodatkową opłatą. Zamiast znieczulenia pacjentki dostawały… lód. Lekarze czekali, aż wszystko zdrętwieje od zimna i zabierali się do roboty – opowiadała Polinie Bachlakovej, młodej dziennikarce, jej własna babcia.

Na dodatek radzieckie obywatelki musiały znosić obcesowość medyków. Lekarze nie tylko nie okazywali im zwykle szacunku, ale wręcz szydzili z nich. Przykłady takiego traktowania podała Ekaterina Nikołajewa, autorka tekstu „Nie chcę przepraszać za to, że jestem kobietą”. Ukazał się on w latach 80. w jednym z moskiewskich tygodników. Pospiesz się, mam dość twojej głupoty – usłyszała kobieta, która weszła do gabinetu i zapatrzyła się na ociekające krwią gumowe rękawiczki medyka. Następnym razem się zastanów. Wszystkie chcecie słodyczy, ale nie macie zamiaru za to zapłacić – strofował swoją pacjentkę inny lekarz.

Artykuł Nikołajewy wstrząsnął Aleksandrą P. Biryukovą, najwyżej postawioną kobietą w ówczesnym rządzie. Ministerstwo Zdrowia przeprowadziło z jej inicjatywy  kontrolę sytuacji. Jej wynik pokazał, że skala aborcji jest porażająca. Na specjalnie zwołanej konferencji prasowej Biryukova oświadczyła, że rząd zamierza zająć się rozwojem przemysłu środków antykoncepcyjnych. Dzięki temu kobiety nie byłyby już skazane na aborcję.

Zanim jednak doszło do zwiększenia dostępności antykoncepcji, rozwinął się aborcyjny czarny rynek. Wiele kobiet decydowało się na prywatne zabiegi ze względu na fatalne warunki w państwowych ośrodkach zdrowia. Niektóre płaciły lekarzom, inne szukały pomocy u tzw. „ciotki”. Jak wyglądała wizyta u ciotki? Tak opisują ją autorzy książki „Grażdanin N.N. Życie codzienne w ZSRR”:

Ona dała mi leków, zeżryj je, mówi, potem aloesu nawkładaj do środka i zwykłego wrotyczu. I stary na koniec niech z całej siły pięścią w brzucho walnie.

Wrotycz i silny kopniak. Z taką receptą na niechcianą ciążę mogły się spotkać radzieckie kobiety u „ciotek” (fot. AnRo0002, domena publiczna).

Masowo przeprowadzane skrobanki, zarówno te legalne, jak i dokonywane za sprawą „ciotek”, zbierały obfite żniwo. Jak podawał w 1989 roku „New York Times”, w ciągu roku w Republice Rosyjskiej umierało z powodu powikłań poaborcyjnych 600-700 kobiet. Wiele pacjentek po zabiegach w ogóle nie mogło już mieć dzieci. Inne, gdy zachodziły w kolejną ciążę i decydowały się ją donosić, rodziły przed terminem.

Kobiety na aborcyjnym taśmociągu

Mimo zagrożeń, jakie niosła ze sobą aborcja, statystyki wskazują na to, że aborcji w ZSRR poddała się co dziesiąta kobieta. Rekordzistki miały na swoim koncie kilkanaście zabiegów. Babcia Poliny Bachlakovej przeszła ich aż 12! Dziewczyna była wstrząśnięta faktem, że ta troszcząca się o bliskich matrona, która większość swojego życia spędziła w kolejkach po mięso lub przy kotle barszczu w kuchni, mogła mieć za sobą takie doświadczenia. Tak nestorka rodu opowiadała o atmosferze panującej w szpitalu:

Wiele kobiet w oczekiwaniu na aborcję czuło się, jakby siedziały na taśmociągu. Każdego ranka w szpitalu z zamiarem przerwania ciąży ustawiało się w kolejce przynajmniej dziesięć kobiet. 

Podobne relacje można usłyszeć od wielu kobiet z krajów byłych republik radzieckich. W artykule „ZSSR. Seks, którego nie było” cytowana jest wypowiedź Marii Iwanowej. Wyszła ona za mąż w 1950 roku, a więc w momencie, w którym aborcja była nielegalna:

О środkach antykoncepcyjnych nie słyszeliśmy. Ja wyszłam za mąż i od razu zaszłam w ciążę… Zaczęłam biegać na przerwania ciąży… Na początku takie operacje w ogóle były zakazane, robiono je w podziemiu, u babek, u znajomych lekarzy. Żadnego znieczulania, „na żywo”.

Szukanie pomocy „u babki” mogło się dla kobiety skończyć tragicznie. Radziecki plakat z 1925 roku informujący o niebezpieczeństwie związanym z aborcją (domena publiczna).

Ból był dziki. Przejdziesz przez takie coś i myślisz: «Do diabła ten seks!» Siedzisz na kuchni i czekasz, kiedy mąż uśnie. Byle tylko się nie czepiał. A ilu kobiet z powodu tych przerwań ciąży zmarło – strach! U brata mego męża żona umarła w czasie przerwania ciąży z powodu krwawienia.

Prezerwatywy wielokrotnego użytku

Szokujące statystyki aborcyjne ZSRR były przede wszystkim wynikiem deficytu środków antykoncepcyjnych. Niski był także poziom edukacji seksualnej i kobiet, i mężczyzn. Rola męża ograniczała się do zawiezienia żony samochodem na zabieg i odebrania jej „po wszystkim”.

Pary nie rozmawiały ze sobą o zabezpieczeniu przed niechcianą ciążą. Nie było zresztą za bardzo o czym rozmawiać. To, jak wyglądała sprawa antykoncepcji w Kraju Rad, opisują autorzy książki „Grażdanin N.N. Życie codzienne w ZSRR”:

Wyrób nr 2 (oficjalna nazwa kondomu) należał do towarów ściśle deficytowych i poza aptekami Moskwy i Leningradu kupienie go graniczyło z cudem. Ale nawet mieszkańcy tych miast nie mogli za jednym razem nabyć więcej niż dziesięć sztuk. Stąd wyśmiewane w dowcipach jednorazowe prezerwatywy wielokrotnego użytku istniały faktycznie. Można je było kupić w Związku Radzieckim.

Zresztą – można dodać na marginesie – jaki sens miałoby rozpowszechnianie środków zabezpieczających przed ciążą, w kraju, w którym… nie ma seksu? O tym, że krajem takim jest właśnie ZSRR, cały świat dowiedział się w lipcu 1986 roku od Ludmiły Nikołajewny Iwanowej, jednej z uczestniczek telemostu Leningrad-Boston. W czasie radziecko-amerykańskiego programu zachodnia uczestniczka zapytała, czy reklamy w Kraju Rad, podobnie jak w USA, mają podtekst seksualny. W odpowiedzi usłyszała, że nie –  a to dlatego, że w ZSRR seksu w ogóle nie ma!

280 milionów

Aborcja była legalna przez większą część okresu istnienia ZSRR. Rosja była pierwszym państwem na świecie, które zalegalizowało przerywanie ciąży. Stało się to 19 listopada 1920 roku, jeszcze przed proklamowaniem powstania ZSRR. Sowieci wyprzedzili inne kraje o prawie pół wieku.

Związek Radziecki jako pierwszy zalegalizował w 1920 roku aborcję za sprawą komisarz ludowej do spraw społecznych Aleksandry Kołłontaj. Uważała ona, że m.in. w ten sposób wyeliminuje w Kraju Rad burżuazyjną obyczajowość (George Grantham Bain Collection, domena publiczna).

Ile aborcji przeprowadzono w czasie prawie 70 lat trwania ZSRR? Mimo prawie dwudziestoletniej przerwy (między 1936 a 1955 rokiem) w której wycofano się z „rewolucji seksualnej”, bilans epoki szokuje.  Dane dostępne w archiwum amerykańskiego naukowca Roberta Johnstone’a podają liczbę 282 429 483 zabiegów w latach 1922-1991. Z kolei w publikacji pt. „Historia aborcji. Statystyki w Rosji i ZSRR od 1900 do 1991 roku” możemy przeczytać, że łączna liczba zabiegów przerwania ciąży w latach 1954-1990 wynosiła ponad 251 milionów.

Obecnie aborcja jest Rosji nadal legalna. Średnio w ciągu roku wykonuje się jednak „zaledwie” milion zabiegów. To sześć razy mniej niż w latach 80. w ZSRR…

Bibliografia

1. Alexandre Avdeev, Alain Blum, Irina Troitskaya, The History of Abortion Statistics in Russia and the USSR from 1900 to 1991, Institut National d’Etudes Démographiques, Paryż 1995.
2. Polina Bachlakova, Moja babcia i jej 12 aborcji, tłum. Jan Bogdaniuk, Vice.com, 27.07.2016.
3. Robert Johnston, Summary of Registered Abortions Worldwide, through April 2010, Archiwum Roberta Johnstona, 9.05.2010.
4. Michał Kacewicz, W Rosji też chcą zakazu aborcji. Na Polskę patrzą z uznaniem, „Newsweek”, 05.10.2016.
5. Marta Panas-Goworska i Andrzej Goworski, Grażdanin N.N. Życie codzienne w ZSRR, Wydawnictwo Naukowe PWN 2017.
6. Volga Yerafeyenka, Seks kontra ZSRR, Wydawnictwo Novae Res 2013.
7. Volga Yerafeyenka, ZSSR. Seks, którego nie było, Czasopismo Naukowe „Kultura i Historia”, nr 20/2011 cz.1, UMCS, Lublin.
8. Tomasz Wites, Zróżnicowanie przestrzenne aborcji w Rosji, Instytut Krajów Rozwijających się, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski.
9. Ann Cooper, Women fault Soviet Union system for abortion, „New York Times”, 28.02.1989.