Innego takiego miejsca w Polsce nie ma. To najsłynniejsze polskie wzgórze – i Zamek Królewski, który był siedzibą naszych władców. Mowa oczywiście o Wawelu.
Skąd w ogóle pochodzi nazwa „Wawel”? Według językoznawców słowo to powinniśmy rozumieć jako suche wzniesione miejsce wśród wód i mokradeł. Pasuje jak ulał, ponieważ dawniej topografia tego terenu rzeczywiście tak się przedstawiała. Było to wapienne wzgórze, u którego podnóża znajdowały się rozlewiska Wisły, a także bagna i moczary. Po raz pierwszy nazwa Wawel pojawiła się w źródłach pisanych w wieku XIII. Oprócz tej najbardziej nam znanej stosowano również pisownię Wąwel oraz Wonwel. Zresztą podejmowane były nawet również próby wyprowadzania słowa nazwy Wawelu od słowa wąwel – w znaczeniu wąwozu, który przebiega przez wzgórze z południa na północ.
Nie od razu zamek zbudowano
Historia zabudowy Wawelu jest znacznie starsza niż znajdującego się tam obecnie zamku. Wcześniej powstawały tam m.in. gród książęcy oraz katedra biskupia. W końcu postanowiono zbudować i całe miasteczko. Badania archeologiczne potwierdzają, że już w czasach Wiślan, w IX i X wieku, istniała w tym miejscu dość gęsta zabudowa, a nawet wspomniane przez Galla Anonima palatium. Najstarsze ślady obecności ludzkiej w tym miejscu datuje się na kilkadziesiąt tysięcy lat!
fot.Silar/CC BY-SA 4.0Najstarsze ślady obecności ludzkiej w tym miejscu datuje się na kilkadziesiąt tysięcy lat!
W XI wieku Wawel stał się siedzibą Bolesława Chrobrego i Mieszka II. W XI lub XII wieku powstał tam pierwszy romański zamek. Na samym wzgórzu zbudowano wtedy zaś aż 8 kościołów. Już po 1000 roku wzniesiona została okazała katedra (pierwsza tamtejsza katedra romańska), po tym jak na mocy porozumienia pomiędzy Bolesławem Chrobrym i Ottonem III erygowane zostało biskupstwo krakowskie.
Wawel stopniowo ugruntowywał swoją pozycję
Wawel szczęśliwie uniknął zniszczenia na skutek najazdu czeskiego księcia Brzetysława. Kraków zaś coraz wyraźniej stawał się centrum politycznym naszego państwa. Kazimierz Odnowiciel właśnie na Wawelu ulokował swoją rezydencję. Trafiła tam również m.in. włócznia św. Maurycego oraz insygnia koronacyjne (te dotarły tam już za Bolesława Śmiałego). Tam też ulokowane zostały relikwie zamordowanego biskupa Stanisława, co tylko wzmocniło znaczenie tamtejszej katedry, która stała się celem licznych pielgrzymek. Z aspektów ściśle praktycznych: na Wawelu ulokowano m.in. skarb państwa.
fot.Jan Nepomucen Głowacki /domena publicznaJan Nepomucen Głowacki, Widok Wawelu
W czasach rozbicia dzielnicowego Wawel stał się obiektem pożądania dla chcących się liczyć na scenie politycznej książąt. Z początku miał on być siedzibą książąt-seniorów, lecz ten system nie przetrwał zbyt długo w formie przewidzianej w testamencie Bolesława Krzywoustego. Na Wawelu ulokował się też ten, któremu ostatecznie udało się zjednoczyć nasze państwo: Władysław Łokietek, a od jego koronacji w 1320 rozpoczęła się tradycja koronowania polskich królów na Wawelu. Koronacja Łokietka miała miejsce już w drugiej romańskiej katedrze (ufundowanej prawdopodobnie przez Władysława Hermana, ukończonej około 1090 roku i konsekrowanej w 1142), która została w dużej mierze zniszczona przez pożar z 1305 roku.
Łokietek już za swojego panowania uhonorował katedrę wawelską, składając w niej trofea, które wpadły w polskie ręce po pamiętnej bitwie pod Płowcami z 1331 roku. To również Władysław Łokietek stał się pierwszym władcą, którego po śmierci w 1333 roku pochowano w katedrze wawelskiej.
Czytaj też: Pierwszy pałac na Wawelu powstał 1000 lat temu. Miał nawet… ogrzewanie podłogowe!
Czasy największej świetności Wawelu
Generalnie wiek XIV to dla Wawelu wiek rozkwitu. To wtedy właśnie powstały zamek i gotycka katedra (jej budowa rozpoczęła się z inicjatywy biskupa Nankera w 1320 roku). Samo miasteczko doczekało się rozbudowy. Szczególnie Kazimierz Wielki zadbał o to, by jego siedziba zapierała dech w piersiach przybyszów. W końcu to tam prowadzone były rozmowy, kiedy do Krakowa w 1364 roku zjechali liczni europejscy monarchowie, którzy skorzystali też z gościnności Wierzynka. Mniej znany jest fakt, że to właśnie na Wawelu pierwotnie mieściła się Akademia Krakowska.
Jeżeli za ostatnich Piastów na Wawelu działo się dobrze, to za Jagiellonów było tylko lepiej. Zadbali o to już Władysław Jagiełło i Jadwiga. Za Zygmunta Starego trafili tam najlepsi włoscy artyści. Zaproszenie przyjął również słynny Erazm z Rotterdamu. Wawel traktowany był wówczas jako swoiste centrum kultury humanistycznej. Zasługą Zygmunta Starego była również odbudowa zamku po potężnym pożarze z 1499 roku, którą planował jeszcze Aleksander Jagiellończyk.
fot.Jan Matejko/domena publicznaJan Matejko, Zawieszenie dzwonu Zygmunta na wieży katedry w Krakowie w 1521 roku
Pomiędzy rokiem 1504 a latami 30. XVI wieku wybudowano kolejno skrzydło zachodnie, północne, wschodnie i południowe, głównie pod kierunkiem Franciszka Florentczyka. Wtedy też urządzone zostały wnętrza zamku, w czym brał udział m.in. Hans Dürer, brat słynnego Albrechta. Po roku 1536 konieczna stała się kolejna odbudowa – z powodu kolejnego pożaru. Działania były nadzorowane przez Bartłomieja Berecciego, Mikołaja Castiglione oraz Mateusza Włocha.
Za panowania Zygmunta Starego powstał także najsłynniejszy polski dzwon: „Zygmunt”. Został odlany w 1520 roku przez Hansa Behama. Jego średnica to 2,60 metra, a waga – aż 11 ton! Dzwon zawisł oczywiście w wieży Zygmuntowskiej. Królowi zawdzięczamy również powstanie perły architektury renesansowej, czyli Kaplicy Zygmuntowskiej. Z kolei Zygmunt August zapisał się w historii Wawelu zamówieniem w renomowanych warsztatach tkackich w Brukseli słynnych arrasów.
Czytaj też: Dlaczego Kraków został stolicą Polski? To zasługa tych dwóch kobiet
Katastrofalne skutki szwedzkich najazdów
Niestety, dobra passa Wawelu się skończyła. W 1595 roku północne i częściowo wschodnie skrzydło zamku zostały zniszczone przez dwa kolejne pożary (później zostały odrestaurowane przez Wazów). Przede wszystkim jednak polityczny środek ciężkości został przeniesiony do Warszawy. Sprawiło to, że niegdyś tak istotny zamek stracił na znaczeniu. Wszystko przez Zygmunta III Wazę, który w 1609 roku podjął decyzję o przeprowadzce do obecnej stolicy naszego państwa. Co prawda formalnie Wawel nadal pozostawał rezydencją królewską, jednakże monarchowie przebywali tam już tylko gościnnie. Na przywrócenie Wawelowi dawnej świetności szans nie było. A miało być nawet gorzej.
fot. Georg Braun, Frans Hogenberg/domena publicznaWawel w XVII wieku
Nadszedł wiek XVII o potop szwedzki. Najeźdźcy z północy zniszczyli ogromne połacie naszego państwa: miasta, wsie, ziemie uprawne. Dewastacji nie uniknął także zamek na Wawelu. Szwedzi okupowali go od roku 1655 do 1657. Wiele zrabowanych przez nich dóbr do tej pory nie zostało nam zwróconych. To jednak nie koniec tragedii Wawelu. W międzyczasie jego losem zainteresował się Jan III Sobieski. Zainwestował sporą kwotę w odrestaurowanie zamku (w latach 1689–1692). Jednak cały wysiłek poszedł na marne.
Oto bowiem na początku XVIII stulecia Szwedzi powrócili. W kontekście Wawelu dokończyli to, co zaczęli pół wieku wcześniej. Ba! W 1702 roku urządzili sobie tam nawet koszary. Ale najgorsze było to, że spowodowali gigantyczny pożar, który szalał przez kilka dni. Wnętrza zamku spłonęły. Wiele elementów renesansowego wystroju zostało bezpowrotnie zniszczonych. Na domiar złego sporo cennych dóbr w tym czasie po prostu zrabowano.
Czytaj też: Czy legendarny król Krak istniał naprawdę?
Ku rozbiorom
Paradoksalnie do późniejszego niszczenia zamku przyczynił się jeden z polskich królów. Otóż August II poczęstował się zabraną stamtąd miedzianą blachą, która powędrowała do Saksonii. W pierwszej połowie XVIII wieku udało się nawet zrealizować kilka inicjatyw mających na celu odnowienie zamku. Istotne nazwiska do zapamiętania w tym kontekście to biskup krakowski Konstanty Felicjan Szaniawski oraz architekt Franciszek Toriani.
fot.Jar.ciurus /CC BY-SA 3.0 plTo najsłynniejsze polskie wzgórze – i Zamek Królewski, który był siedzibą naszych władców.
W XVIII wieku Stanisław August Poniatowski zerwał z tradycją, koronując się w Warszawie. Aczkolwiek nie był on pierwszym królem, który się tego dopuścił. Przed nim był jeszcze inny Stanisław – Leszczyński. Poniatowski przeniósł również do Warszawy znajdujące się do tej pory na zamku w Krakowie Archiwum Koronne. Za panowania ostatniego króla Polski Wawel został zaadaptowany do pełnienia roli jego tymczasowego mieszkania. W ostatnich latach przed tym, jak Polska zniknęła z mapy Europy, w czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku wzgórze zostało zajęte przez wojska rosyjskie, natomiast w 1794 roku wkroczyły tam oddziały pruskie. Ale naprawdę ciężkie czasy dla Wawelu miały dopiero nadejść…
To pierwsza część Ciekawostkowej serii na temat fascynującej historii Wawelu. Drugą znajdziecie TUTAJ, trzecią TUTAJ, a kolejne TUTAJ, TUTAJ i TUTAJ.
Bibliografia
- Ł. Kadela, Charakterystyka przemian układu obronnego Wawelu. Próba oceny znaczenia jego estetyki w kontekście reakcji po 1945 roku na XIX-wieczne budowle historyczne w Krakowie, „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 43/2015.
- Rożek, Królewska Katedra na Wawelu, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1981.
- Rożek, Przewodnik po zabytkach i kulturze Krakowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Kraków 1993.
- Schenk, Krakauer Burg Wawel jako odrodek władzy generalnego gubernatora Hansa Franka w latach 1939-1945, Wysoki Zamek, Kraków 2013.
- Ziejka, Wawel – symbol polskiej tożsamości narodowej, „Studia Humanistyczne”, nr 5/2005.
KOMENTARZE (3)
Cyt: „Szwedzi okupowali go od roku 1655 do 1657. Wiele zrabowanych przez nich dóbr do tej pory nie zostało nam zwróconych”
A czy Polska robi jakiekolwiek starania by te nasze dobra odzyskać???
Niestety nie…
To smutne, że cenne eksponaty z Wawelu są od stuleci w Szwecji. Z drugiej strony trzeba się cieszyć, że w ogóle są i być może kiedyś powrócą na Wawel. Wiele innych, których wtedy nie wywieziono zostało zwyczajnie zniszczonych i nawet ślad po nich nie pozostał.