Mikołaj Kopernik – biografia

Powszechnie znany dwuwiersz o Mikołaju Koperniku napisany przez Jana Niepomucena Kamińskiego i opublikowany w 1828 roku Wstrzymał słońce, ruszył ziemię. Polskie go wydało plemię zdaje się jednoznacznie określać pochodzenie twórcy teorii heliocentrycznej. Tymczasem już w XIX wieku kłócono się o to, czy słynny astronom był Polakiem czy Niemcem. Kiedyś pojęcie przynależności narodowej rozumiało się trochę inaczej.

Geniusz z Torunia

Przyjmuje się, że Kopernik urodził się 19 lutego 1473 roku. (Piotr Łopuszański, autor książki „Mikołaj Kopernik. Nowe oblicze geniusza”, twierdzi, że bardziej prawdopodobna jest data 1 marca, gdyż w ówczesnym czasie obowiązywał inny kalendarz niż obecnie – juliański). Nie ulega wątpliwości, że Mikołaj przyszedł na świat w Toruniu, przy ulicy świętej Anny. Dzisiaj jest to ulica Kopernika 15/17, a w budynku, w którym wychował się Kopernik, funkcjonuje muzeum jego imienia.

Miasto, położone nad Wisłą, od 1466 roku mieściło się w granicach Korony Królestwa Polskiego. W Toruniu mówiło się zarówno po niemiecku, jak i polsku. Sam Mikołaj wychowywał się w niemieckojęzycznym środowisku miejskim. Jego ojciec, również Mikołaj, pochodził ze Śląska, z rodziny kupieckiej. Przed przyjazdem do Torunia mieszkał w Krakowie. Matka Kopernika, Barbara, wywodziła się z pochodzącej z Westfalii (krainy historycznej Niemiec) rodziny Watzenrodów, która osiedliła się w Toruniu w pierwszej połowie XIV wieku i stała się częścią miejskiego patrycjatu.

fot.Eduard Ender/domena publiczna

Już w XIX wieku kłócono się o to, czy słynny astronom był Polakiem czy Niemcem

Ojciec Kopernika zmarł, gdy chłopiec miał dziesięć lat. Po śmierci Mikołaja Seniora rodziną zajął się brat Barbary, Łukasz Watzenrode, świetnie wykształcony przyszły biskup warmiński. To dzięki jego wsparciu finansowemu Mikołaj i jego brat Andrzej mogli rozpocząć studia matematyczno-przyrodnicze na Akademii Krakowskiej w 1491 roku.

Spór o pochodzenie

Mikołaj podpisywał się jako Nicolaus Nicolai de Thuronia, co oznacza: „Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia”. W ten sposób podkreślał to, z jakiego miasta pochodził, a w ówczesnych czasach większe znaczenie miała przynależność do „małej ojczyzny”. Jak zauważają autorzy „Leksykonu polskich powiedzeń historycznych”:

Wydaje się zatem, że Kopernik jest klasycznym przykładem człowieka przełomu średniowiecza i doby nowożytnej, dla którego przynależność narodowa, najczęściej utożsamiana z językiem, była jednym z wielu – obok przynależności państwowej, stanowej, rodowej i związków z małą ojczyzną – i to bynajmniej nie najważniejszym elementem tożsamości.

fot.domena publiczna

Mikołaj podpisywał się jako Nicolaus Nicolai de Thuronia, co oznacza: „Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia”.

Kopernik był poddanym polskiego króla, ale na pewno znał biegle język niemiecki i łaciński – po łacinie pisał listy i swoje działa. Karol Górski, autor książki „Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność”, twierdzi, że astronom na pewno znał też język polski, mimo że nie zachowały się żadne jego teksty spisane po polsku. Może to wynikać z faktu, że w tamtym czasie język polski nie był jeszcze upowszechniony – stało się to dopiero w połowie XVI wieku dzięki twórczości Mikołaja Reja. Do tego czasu wykształceni Polacy pisali po łacinie.

Czytaj też: Geniusz Galileusza

Głód wiedzy

W Krakowie Mikołaj i Andrzej mogli słuchać wykładów najznamienitszych ówcześnie astronomów i matematyków. Pod koniec XV wieku Akademia Krakowska przeżywała okres świetności. Jednym z wybitniejszych wykładowców był Wojciech z Brudzewa, na którego zajęcia przyjeżdżali studenci z Niemiec, Węgier i Szwecji. Kopernik podczas studiów na krakowskiej uczelni poznał instrumenty astronomiczne i nauczył się posługiwać tablicami astronomicznymi. Po raz pierwszy zetknął się także z krytycznym podejściem do geocentrycznej koncepcji Klaudiusza Ptolemeusza.

W trakcie pobytu w Krakowie Mikołaj otrzymał tzw. niższe święcenia, a 26 sierpnia 1495 mianowano go kanonikiem warmińskim. Niedługo potem – wraz z bratem – postanowił kontynuować naukę we Włoszech. Bracia studiowali na Uniwersytecie w Bolonii.

Mikołaj interesował się różnymi dziedzinami, nie tylko astronomią i matematyką, lecz także prawem, ekonomią, geografią i sztuką. Po ukończeniu studiów prawniczych w Bolonii ruszył dalej. W 1500 roku przebywał w Rzymie, gdzie wygłosił kilka wykładów. Tam też, w nocy z 5 na 6 listopada, miał okazję obserwować zaćmienie Księżyca. Rok później, po uzyskaniu zgody kapituły warmińskiej, mógł pojechać do Padwy, aby na tamtejszym uniwersytecie studiować medycynę i filologię grecką. Później tłumaczył poezję z greki na łacinę (m.in. utwory Teofilakta Symokatty, bizantyńskiego historyka i pisarza). Zakończenie studiów w Padwie w 1503 roku połączył z obronieniem doktoratu z prawa kanonicznego na Uniwersytecie w Ferrarze.

Czytaj też: Zapomniane początki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Co warto wiedzieć o uczelni założonej przez Kazimierza Wielkiego?

Pierwszy „komentarzyk”

Po studiach we Włoszech Kopernik postanowił wrócić do państwa polsko-litewskiego. Większą część życia spędził na Warmii, która od II pokoju toruńskiego znajdowała się w granicach Korony Królestwa Polskiego. Najpierw przebywał w Lidzbarku Warmińskim, gdzie pełnił funkcję sekretarza i lekarza biskupa warmińskiego, czyli swojego wuja Łukasza Watzenrode. Po śmierci krewnego objął posadę kanonika przy katedrze we Fromborku, mimo że nie przyjął święceń kapłańskich.

fot.Wellcome Images/CC BY 4.0

Niewielkich rozmiarów tekst, nazwany „Komentarzykiem” stanowił solidny fundament pod najważniejsze dzieło: „O obrotach sfer niebieskich”

Jeszcze podczas pobytu we Włoszech wiele czasu poświęcał na samodzielne obserwacje astronomiczne i zgłębianie ptolemeuszowskiej koncepcji, dominującej w ówczesnej nauce. W 1507 roku (niekiedy podaje się późniejsze daty – rok 1510 lub lata 1512–1515), chcąc uporządkować dotychczasowe badania i przemyślenia, postanowił opracować małe dzieło, będące pierwszym zapisem podstawowych zasad teorii heliocentrycznej. Niewielkich rozmiarów tekst, nazwany „Komentarzykiem” („Commentariolus”), był przeznaczony tylko dla grona bliskich współpracowników i przyjaciół, ale stanowił solidny fundament pod najważniejsze dzieło: „O obrotach sfer niebieskich” („De revolutionibus orbium coelestium”).

Warto w tym miejscu zauważyć, że podczas swoich astronomicznych obserwacji Kopernik miał do wykorzystania dość ograniczoną liczbę przyrządów. Pierwszy teleskop został skonstruowany dopiero na początku XVII wieku przez Hansa Lipperheya. Kopernik mógł korzystać z kwadrantu słonecznego, przeznaczonego do obliczania szerokości geograficznej danego punktu, sfery armilarnej, służącej do wyznaczania współrzędnych równikowych i ekliptycznych, oraz triquetrum, przyrządu umożliwiającego obserwacje astronomiczne. Dokładność obserwacji Kopernika zadziwia, tym bardziej że swoje obliczenia przeprowadzał w systemie sześćdziesiątkowym.

Czytaj też: Hypatia z Aleksandrii – polityka i religia

Człowiek renesansu

Kopernik, jak przystało na uczonego doby renesansu, realizował się w wielu dziedzinach. Swoich sił próbował również w ekonomii. W 1522 roku opracował „Traktat o monetach”, w którym przedstawił zasadę wypierania z rynku lepszego pieniądza przez gorszy, dziś znaną jako prawo Kopernika–Greshama. Swoją regułę Kopernik publicznie przedstawił na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu, który rozpoczął się 17 marca 1522 roku. Podczas wystąpienia uczony apelował także o monetarną unifikację Korony i Prus i wskazał, w jaki sposób można zabezpieczyć pieniądz przed dewaluacją. Poza tym zaproponował, aby ustalić stały stosunek szeląga do grosza (60 szelągów miało się równać 20 groszom).

Kopernika zajmowały nie tylko sprawy polityki pieniężnej. Wiele czasu musiał poświęcać na czynności związane z administrowaniem biskupstwem warmińskim, w tym posłowanie do wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Uczestniczył także w sejmie krakowskim i zjazdach stanów Prus Królewskich. Brał udział w negocjacjach z Krzyżakami w sprawie zwrotu Braniewa, a podczas tzw. wojny pruskiej w latach 1519–1521 mianowano go administratorem dóbr w Olsztynie. Do jego zadań należało wówczas m.in. przygotowanie planu obrony zamku przed wojskami krzyżackimi.

Wpatrzony w gwiazdy

Istotne miejsce w historii nauki zapewniły Kopernikowi uważne obserwacje astronomiczne i wywrotowa teoria mówiąca, że to Ziemia okrąża Słońce, a nie na odwrót. Dzieło „O obrotach sfer niebieskich” astronom ukończył już w 1530 roku, ale długo zastanawiał się, czy powinien je opublikować. Zdawał sobie sprawę, że jego koncepcja przeciwstawia się wyraźnie tym tradycyjnym, opracowanym przez Ptolemeusza i popieranym przez Kościół.

fot.Jan Matejko/domena publiczna

Istotne miejsce w historii nauki zapewniły Kopernikowi uważne obserwacje astronomiczne i wywrotowa teoria mówiąca, że to Ziemia okrąża Słońce, a nie na odwrót.

W 1539 roku do Fromborka przybył Georg Joachim von Lauchen, niemiecki uczony, astronom, matematyk, lekarz, kartograf, zwany Retykiem. To właśnie on namówił Kopernika do wydania drukiem „O obrotach…”. Najpierw jednak Retyk opublikował „Opowiadanie pierwsze” („Narratio Prima”), w którym w przystępny opis przedstawił najważniejsze tezy stawiane przez Kopernika, w tym heliocentryczną budowę świata, a także argumenty świadczące za słusznością rewolucyjnej koncepcji. Swój wywód podsumował słowami:

Wszystkie te zjawiska są ze sobą w godny podziwu sposób połączone jakby złotym łańcuchem. Każda planeta, poprzez swe miejsce, bieg i każdą zmianę swojego ruchu, dostarcza dowodu na to, że Ziemia się porusza. My zaś, którzy zamieszkujemy ziemski glob, zamiast przyjąć, iż jej położenie się zmienia, wierzymy w wędrówki planet, które odzwierciedlają jej ruch.

„Opowiadanie pierwsze” zostało wydane w 1540 roku w Gdańsku. Już rok później Retyk opuścił Frombork. Zabrał ze sobą rękopis dzieła Kopernika, które miało trafić do druku w Norymberdze.

Księga zakazana

Przełomowe dzieło Mikołaj Kopernika „O obrotach sfer niebieskich” ostatecznie ukazało się drukiem dopiero w marcu 1543 roku w Norymberdze. Trzy miesiące wcześniej astronom doznał wylewu krwi do mózgu. Zmarł w maju 1543 roku (według historyków między 21 a 24 maja) i został pochowany w katedrze fromborskiej. Według legendy wydrukowany egzemplarz dzieła Kopernika dotarł do niego tuż przed śmiercią.

fot.Aleksander Lesser/domena publiczna

Aleksander Lesser, „Kopernik na łożu śmierci”

Autor rewolucyjnej tezy długo był obiektem drwin i krytyki, m.in. ze strony Marcina Lutra. Kościół katolicki również nie krył się ze swoim brakiem zadowolenia wobec wówczas kontrowersyjnej koncepcji. W 1616 roku umieścił dzieło Kopernika na swoim indeksie ksiąg zakazanych (powszechny indeks ksiąg zakazanych po raz pierwszy ukazał się w 1559 roku).

Mimo to już w XVII wieku dzięki badaniom Galileusza i Johannesa Keplera heliocentryczna teoria zaczęła zyskiwać na znaczeniu i stała się podstawą dla przewrotu kopernikańskiego. W kolejnych stuleciach przeprowadzano eksperymenty mające dowieść słuszności poglądów Kopernika. Dzieło „O obrotach sfer niebieskich” na liście ksiąg zakazanych znajdowało się przez ponad dwieście lat.

Bibliografia:

1. Górski K., Dom i środowisko rodzinne Mikołaja Kopernika, Toruń 1972.
2. Górski K., Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność, Toruń 2012.
3. Grzybowski S., Mikołaj Kopernik, Warszawa 1972.
4. Łopuszański P., Mikołaj Kopernik. Nowe oblicze geniusza, Warszawa 2022.
5. Repcheck J., Sekret Kopernika, Warszawa 2009.
6. Wilamowski M., Wnęka K., Zyblikiewicz L.A., Leksykon polskich powiedzeń historycznych, Kraków 1998.