Rzeczpospolita Aryjczyków. Czy powstańcy styczniowi byli rasistami?

W okresie powstania dostarczał ich przede wszystkim historyk i etnograf Franciszek Henryk Duchiński (1816-1893). Przekonywał on w swoich publikacjach, że Polacy i Rusini (czyli przodkowie dzisiejszych Ukraińców i Białorusinów) należą do jednej rasy aryjskiej i na tej podstawie utworzyli niegdyś swoje wspólne państwo – Rzeczpospolitą Obojga Narodów.

Moskwa z kolei (uczony odmawiał Rosji jej dumnej nazwy) miała być zamieszkiwana przez ludność rasy turańskiej, wspólnej dla ludów azjatyckich takich jak Turcy czy Mongołowie. Niepodważalne różnice między oboma rasami miały oczywiście przeważać nad „przypadkowym” podobieństwem języków rosyjskiego i ruskiego.

Naukowa propaganda

Polskie elity polityczne doby powstania styczniowego miały jasno określony, choć utopijny cel: odrodzenie Rzeczpospolitej w granicach sprzed rozbiorów. W dziele odbudowy pomóc miały mocarstwa zachodnie, należało je zatem przekonać, że jest ona rzeczą nie tylko konieczną, ale również sprawiedliwą. W latach 60. XIX wieku nie było to sprawą łatwą.

Franciszek Duchiński. Patriota i rasista?

W Europie coraz popularniejszy stawał się pogląd, że granice państw powinny odpowiadać podziałom etnicznym. Wykorzystywała to propaganda rosyjska, która przekonywała o jedności językowej i kulturowej ziem dawnej Rusi Kijowskiej od Lwowa po Włodzimierz i Suzdal. Polska była, według tej wykładni, najeźdźcą uciskającym Rusinów wyzwolonych później przez Rosję.

Polscy dyplomaci i publicyści działający na zachodzie Europy, szczególnie we Francji, przekonywali zatem, że podziały etniczne mają drugorzędne znaczenie. Liczyły się ich zdaniem różnice natury podstawowej – te rasowe. Dzięki takiemu przedstawieniu sprawy odrodzenie Rzeczpospolitej w granicach z 1772 roku miało zyskać naukowe uzasadnienie. Stawało się krokiem do odbudowy państwa jednej rasy.

Polsko-rosyjski konflikt rasowy

Kiedy mocarstwa zachodnie zastanawiały się, jakie stanowisko zająć wobec trwającego powstania styczniowego, w maju 1863 roku ukazały się w Paryżu dwie prace, które za pomocą argumentów rasowych uzasadniały polskie żądania dotyczące ziem ruskich.

Emmanuel–Henri–Victurnien, markiz de Noailles

Autorem pierwszej z nich był zainspirowany przez Duchińskiego publicysta francuski Victor de Mars. Marcin Wolniewicz tak opisuje jego poglądy:

Wskazywał na Dniepr jako granicę świata słowiańskiego i „obcego, czudzkiego, świata rasy fińskiej i uralskiej”. (…) Moskwa (…) uległa wpływom moralnym pokrewnych sobie Mongołów, natomiast żadna asymilacja nie była możliwa w przypadku Rusi. (…) Dlatego unia polsko-litewska miały charakter dobrowolny, w przeciwieństwie do podbojów moskiewskich.

Podobne poglądy głosił Emmanuel–Henri–Victurnien, markiz de Noailles, którego książka „Polska i jej granice” została przetłumaczona na zlecenie polskich dyplomatów na angielski i wręczona m.in. brytyjskiemu ministrowi spraw zagranicznych. Wolniewicz streszcza również jego opinie:

Linia Dniepru – przekonywał – „jest to logiczna granica Azji i Europy, oparta na różnicy ras, podczas gdy podział nowoczesnej geografii, stawiający granicę na Uralu, jest arbitralny”, ponieważ „rasa mieszkająca po obu stronach Uralu jest tą samą rasą azjatycką”.

News powstał w oparciu o artykuł z „Przeglądu Historycznego”.

W przekonaniu francuskiego uczonego najazd mongolski zniósł podział w łonie Słowiańszczyzny spowodowany panowaniem Waregów i sprawił, że Rusini mogli zjednoczyć się z braćmi Słowianami z Polski. Rosja z kolei rozwijała się, jak pisze Wolniewicz, na ziemiach „plemion uralskich, należących do azjatyckiej rasy i języka”.

Bardzo łatwo było dostrzec czysto polityczne podłoże polskiej propagandy rasowej. Mimo to, zyskała ona sobie pewne grono zwolenników na Zachodzie Europy. O wiele jednak zbyt małe, by w jakikolwiek sposób przełożyć się na losy powstania.

Źródłem powyższego newsa jest:

Marcin Wolniewicz, „Żeby Moskwa była Moskwą”. Dyskurs rasowy w polskiej propagandzie powstania styczniowego (1863–1864), „Przegląd Historyczny”, t. 104 (2013), z. 4, s. 659–680.

Newsy historyczne. O co chodzi?

	Rubryka „newsów historycznych” to najnowsze doniesienia ze świata historii. Szukamy przegapionych i przemilczanych odkryć polskich (i nie tylko) naukowców. Pokazujemy, że w badaniach nad przeszłością nieustannie coś się dzieje.
	Nasze newsy są krótkie i przystępne. Na 2-3 tysiącach znaków streścimy dla Was odkrycia, które naukowcy zawarli na dziesiątkach stron hermetycznych prac. Piszemy tylko o tym, co naprawdę ma znaczenie. Bez przynudzania.
	Opieramy się na publikacjach naukowych z ostatnich 18 miesięcy. W świecie historii newsy rozchodzą się powoli, a prace akademickie trafiają do potencjalnych odbiorców z dużym opóźnieniem. To co w innych dziedzinach przestaje być newsem po 24 godzinach w historii może nim być nawet rok później.
	Przygotowując newsy kierujemy się listą najbardziej prestiżowych periodyków historycznych. Jeśli jesteś wydawcą lub autorem i chciałbyś, abyśmy sięgnęli do konkretnej publikacji – wyślij ją na adres korespondencyjny naszej redakcji lub w wersji elektronicznej.