Polacy. Ulubiony naród Stalina?

W 1921 roku w bolszewickiej Rosji przyjęto nową politykę narodowościową, dzięki której wszystkie nacje zamieszkujące Kraj Rad zyskały prawo do rozwoju swojej kultury. Lenin nie uczynił tego oczywiście z dobrego serca. Celem było uspokojenie targanego wojną domową kraju i umocnienie władzy partii. Oraz przeciągnięcie na stronę bolszewików mniejszości łaskawie obdarzonych autonomią.

Polski socjalistyczny „raj”

Nowa polityka zakładała tworzenie zwartych terytorialnie republik autonomicznych, rejonów autonomicznych oraz narodowościowych rad wiejskich. W jej ramach 21 lipca 1926 roku na Wołyniu powołano do życia tzw. Marchlewszczyznę, czyli Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego ze stolicą w malutkim Dołbyszu (od 1927 roku przemianowanym na Marchlewsk). Twór ten obejmował 96 wsi i miasteczek, a 40% jego terytorium stanowiły bagna, piaski i lasy. Jego ludność liczyła łącznie 40,5 tysiąca mieszkańców, w tym 70% Polaków.

Julian Marchlewski (siedzi w środku) był zasłużonym bolszewikiem. To właśnie on stanął na czele Polrewkomu, gdy Armia Czerwona zaatakowała Polskę w 1920 r. Nic zatem dziwnego, że został patronem pierwszego Polskiego Rejonu Narodowego.

Rejon miał pokazywać wyższość Kraju Rad nad kapitalistycznym polskim sąsiadem, więc hojnie go dotowano: 80–90% jego budżetu pochodziło z centralnej kasy. W samym tylko Marchlewsku postawiono elektrownię, szpital, polską szkołę siedmioletnią, pocztę, aptekę, kinoteatr, przychodnię weterynaryjną i budynki mieszkalne dla urzędników administracyjnych i partyjnych. Rozbudowano też sieć telefoniczną i uruchomiono regularne połączenie autobusowe z odległym o ok. 120 km Żytomierzem.

Chcąc stworzyć na Marchlewszczyźnie pełną strukturę społeczeństwa socjalistycznego, zainwestowano w przemysł. Powstały dwie nowe huty szkła, a dwie stare zmodernizowano. Jak to jednak bywa w gospodarce centralnie sterowanej, wysoka specjalizacja produkcji i brak linii kolejowej sprawiał, że wytwory polskich robotników często nie były nikomu do niczego potrzebne. Ale przecież nie o zyskowną produkcję chodziło Stalinowi.

Artykuł powstał w oparciu o najnowszą książkę Nikołaja Iwanowa „Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. »Operacja polska« 1937–1938” (Znak Horyzont 2015).

Na przekór faszystom

Na Białorusi polski rejon autonomiczny utworzono dopiero w 1932 roku. Problemem było większe niż na Ukrainie rozproszenie polskiej ludności, opór stawiali też białoruscy komuniści. Ich zdaniem tutejsi katolicy byli tak naprawdę spolonizowanymi Białorusinami. I to mimo, że sami zainteresowani mieli na ten temat zupełnie inną opinię. Na początku lat 30. miejscowych działaczy partyjnych oskarżono jednak o burżuazyjny nacjonalizm i współpracę z polskim faszyzmem poprzez szerzenie waśni narodowościowych. Musieli ustąpić.

Położony przy granicy z Polską rejon kojdanowski przekształcono w Polski Rejon Narodowy i jeszcze w tym samym roku nadano mu imię Feliksa Dzierżyńskiego. Owa „Dzierżyńszczyzna” składał się z siedemnastu rad wiejskich, w tym dziewięciu polskich. Dawniej były to rady białoruskie. Ich mieszkańcy usłyszeli, że chociaż wczoraj byli jeszcze Białorusinami uratowanymi od polonizacji, dzisiaj mają stać się wzorcowymi Polakami.

W ramach polskiej autonomii w Związku Sowieckim ukazywała się polskojęzyczna prasa. Było to narzędzie bolszewickiej propagandy, które na każdym kroku przestawiała zagrożenie ze strony „faszystowskiej” II RP. Na ilustracji karykatura zamieszczona w jednym z numerów „Orki”. Ilustracja z książki Nikołaja Iwanowa „Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. »Operacja polska« 1937–1938″ (Znak Horyzont 2015).

W Dzierżyńszczyznę również zainwestowano olbrzymie środki. Stawiano budynki administracyjne, szkoły i kluby. Otwarto technikum hodowlane oraz szkołę pedagogiczną pod szumną nazwą Polski Kombinat Naukowy. Działalność rozpoczął Polski Objazdowy Teatr Kołchozowo-Sowchozowy. Rozwój gospodarczy wspomagała przebiegająca tędy linia kolejowa Warszawa – Moskwa. Każdy, kto ze stolicy zgniłej, burżuazyjnej Rzeczpospolitej Piłsudskiego wyruszał do stolicy państwa wyzwolonych robotników mógł z okien wagonu obserwować najprawdziwszą idyllę panującą w lepszej wersji Polski. A przynajmniej taka była teoria.

Kwitnąca polskość

W samej tylko Marchlewszczyźnie istniało 89 polskich szkół i działały 83 polskie czytelnie. Utworzono 85 punktów likwidacji analfabetyzmu, gdzie nauczano pisać i czytać po polsku. Podobnie było w Dzierżyńszczyźnie. Ale życie polskie rozwijało się również w innych miejscach, szczególnie w Leningradzie, Mińsku i Kijowie.

W 1928 roku na Ukrainie istniało w sumie 577 polskich szkół z przeszło 10 tys. uczniów, na Białorusi zaś w 138 szkołach kształciło 9 tys. dzieci. Na przełomie lat 20. i 30. liczba szkół na Białorusi wzrosła niemal dwukrotnie. W Kijowie istniała szkoła wyższa w postaci Polskiego Instytutu Wychowania Społecznego, a w Mińsku Polski Sektor Naukowy Akademii Nauk.

Rosyjski historyk Nikołaj Iwanow podsumowuje w książce „Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. »Operacja polska« 1937–1938″:

Nigdy ani przed, ani po tych wydarzeniach poza granicami państwa polskiego polska szkoła nie rozwijała się tak prężnie i na taką skalę, jak w ramach tworzenia polskiej autonomii socjalistycznej.

Na tym nie koniec. W dużych nakładach ukazywały się polskie książki i gazety. Naturalnie tylko te powstałe po sowieckiej stronie granicy. Rocznie wydawano od 100 do 300 książek, których łączny nakład przekraczał milion egzemplarzy. Ponadto na Ukrainie ukazywało się trzydzieści, a na Białorusi sześć różnego rodzaju polskich gazet.

Trochę miodu i beczka dziegciu

W tej chwalebnej z pozoru polityce narodowościowej tkwił nawet nie haczyk, lecz potężny hak, na którym zawisnąć miała polska kultura. Język polski miał być narzędziem sowietyzacji polskiej ludności, a wszelkie więzy kulturowe z „pańską” i „faszystowską” Polską kategorycznie zerwano. Zamiast tego zamierzano stworzyć „zdrową”, „proletariacką” kulturę polską. Polacy w ZSRS mieli być patriotami sowieckimi, nie polskimi.

Również osławiony szef Czeka Feliks Dzierżyński stał się patronem Polskiego Rejonu Narodowego. Na zdjęciu z Józefem Stalinem, który wiele mu zawdzięczał.

Poziom nauczania w polskich szkołach był niski bowiem nauczycielami byli młodzi ludzie z robotniczo-chłopskich rodzin, kształceni na szybko i pobieżnie w pedagogicznych technikach. Utrwalali polskość w jej komunistycznym wydaniu z iście neofickim zapałem i przekonaniem. By ułatwić „polonizację”, postanowiono zreformować polską ortografię. Miała być bardziej przystępna dla mas chłopsko-robotniczych. A przede wszystkim dla autorów komunistycznych książek i gazet, którzy sami często słabo znali mowę Mickiewicza i Słowackiego.

Oto marzenie niejednego ucznia: rz, sz, cz, ą, ę i ó miały zniknąć z języka i zostać zastąpione przez ż, s, c, om, em i u. Klasie burżuazyjnej nie przeszkadza pisownia, trudna dla chłopa, robotnika, dla dziecka, które nie ma tak dużo czasu na naukę jak pańskie czy burżujskie (kupieckie czy fabrykanckie) dziecko – argumentowano. Nowe zasady opracowano w 1933 roku, ale nie zdążono ich zatwierdzić.

W tych warunkach „proletariacka” kultura nie mogła osiągnąć wysokiego poziomu. Literatura czy teatr były prymitywne, przesiąknięte komunistyczną ideologią i wtłoczone w ramy socrealizmu. W konsekwencji ci naprawdę zdolni twórcy, jak Bruno Jasieński, jedynie zniechęcali się do polszczyzny. Zresztą wśród publikowanych książek dominowały i tak tłumaczenia klasyków marksizmu-leninizmu.

Kolejny przykład polskojęzycznej bolszewickiej propagandy. Tym razem z „Trybuny Radzieckiej”. Ilustracja z książki Nikołaja Iwanowa „Zapomniane ludobójstwo″ (Znak Horyzont 2015).

Całą tę polonizację trafnie ocenia w swojej książce Nikołaj Iwanow:

[…] tworzenie polskiej autonomii socjalistycznej na dalszych Kresach logicznie wpisuje się w cały system budowania stalinowskiego ustroju totalitarnego. Partia komunistyczna, wyznaczając określony kierunek tworzenia autonomii polskiej, wyraźnie ograniczała swobodę działania polskich architektów tej autonomii.

Wkrótce o żadnej autonomii nie było już mowy. W drugiej połowie lat 30. zlikwidowano polskie rejony autonomiczne, instytucje, szkoły. Jeszcze w 1932 roku zwalczanie polskości oznaczało sprzyjanie faszyzmowi. Cztery lata później polskość oznaczała udział w faszystowskim spisku. Przestępstwo karane śmiercią…

Źródło:

Nikołaj Iwanow, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, Znak Horyzont 2015.