Dziesięciolatki z karabinami? Dlaczego wykorzystywaliśmy dzieci w Powstaniu?

Nie da się policzyć, ile dzieci brało udział w Powstaniu Warszawskim, podobnie jak nie da się ustalić, ilu małych żołnierzy zginęło. Jedno jest jednak pewne – udział malców w walkach musiał być powszechny.

Dzieci z karabinami

Wojciech Bąk wspomina o Chłopcach kilkuletnich, w krótkich śmiesznych spodenkach – świetnych wywiadowcach, a nawet żołnierzach, a Kazimierz Brandys opowiadał historię niejakiego „Orła”- sześcioletniego łącznika,

(…) osobnika z zadartym noskiem, który jeszcze w lipcu bawił się w Indian na ulicy Solec, w sierpniu został ogłoszony oficjalnie uczestnikiem światowej wojny o pokój. Ale jego stosunki rodzinne nie uległy przez to zmianie: na oczach plutonu dostał w skórę od matki za samowolny udział w nocnym wypadzie szturmowym.

Kazimierz Leski „Bradl”, jeden z dowódców batalionu „Miłosz”, podziwiał z kolei po wojnie zgranie swojego oddziału, w którym walczyli ludzie od dwunastego (niejaki >Mirek<) do pięćdziesiątego roku życia. Można więc śmiało założyć, że w co drugim powstańczym plutonie znalazło się jakieś dziecko.

fot.domena publiczna

Witold Modelski ps. „Warszawiak” (po lewej), dwunastoletni uczestnik powstania warszawskiego

Jeszcze kilka lat przed wybuchem powstania naczelnik Szarych Szeregów Florian Marciniak „Nowak”, po długich rozmowach z Emilem Fieldorfem „Nilem”, przyjął następujący podział zadań: dzieci w wieku 14-16 lat tworzyć będą grupy tak zwanych „Zawiszaków” trudniących się kolportażem, łącznością i w mniejszym stopniu wywiadem.

Ich nieco starsi koledzy, którzy nie ukończyli 18 roku życia, zorganizowani w tak zwane Bojowe Szkoły mieli robić mniej więcej to samo, tyle że poszerzone o podstawowe szkolenie wojskowe. Harcerze zaś metrykalnie dorośli tworzyli Grupy Szturmowe – wybitne, warto dodać. To z nich właśnie ukształtował się słynny „Parasol”, znany choćby z akcji pod Arsenałem czy wykonaniu wyroku na na Kutscherze.

Dzieci chcą walczyć!

Tak czy inaczej, dla dowództwa dwie sprawy były jasne. Po pierwsze – udziału dzieci w konspiracji nie da się uniknąć. Po drugie – należy zrobić wszystko, by dzieci tak długo jak się da nie miały kontaktu z bronią. Jeśli chodzi o pierwsze założenie, było ono bardzo realistyczne.

Mimo zakazów, dzieci w działalność podziemną wkręcałyby się same. Irena Łukomska „Dziembowska”, komendantka Wojskowej Służby Społecznej Warszawa-Południe, wspominała później:

Powadziłam w czasie wojny internat dla dziewcząt od 13 roku wzwyż (…) Ja sama musiałam szukać dla tych dzieci kontaktów w konspiracji, od dywersji do kolportażu, bo inaczej na własną rękę starałyby się dostać do pracy podziemnej.

A Jolanta Mirosława Zawadzka-Kolczyńska „Klara”, łączniczka w zgrupowaniu „Chrobry II”, opowiadała o niejakim „Pestce” – chłopcu jedenastoletnim, który przekonał dowódcę, by go przyjął do oddziału słowami: No ale moi bracia walczą, to ja też chcę! Z kolei Kamila Merwatowa, sanitariuszka ze Starego Miasta, wspominała taki obrazek:

fot.domena publiczna

Harcerska Poczta Polowa w Powstaniu Warszawskim

Czołgi niemieckie zbliżały się na plac Kilińskiego. Dzieciaki trzynasto-, czternastoletnie rzucały się z butelkami napełnionymi benzyną na czołgi. W większości przypadków udawało im się jakiś czołg spalić.

Około 18 sierpnia Niemcy puścili na plac Kilińskiego czołg naładowany materiałem wybuchowym. Nasi chłopcy nie wiedzieli, że był to z ich strony taki niecny podstęp. Po zbliżeniu się dzieci i młodzieży w wieku czternaście, osiemnaście lat z wielkim entuzjazmem do czołgu, nastąpił wybuch, który wyrządził sporo strat w ludziach, a zwłaszcza wśród młodzieży.

Zdarzyło się nawet na Mokotowie, że matka przyprowadziła do oddziału dwóch swoich synów – jedenasto- i dwunastolatka – nie mogąc utrzymać ich w domu. Oni akurat przeżyli.

Śmierć to nie wszystko

Nie samo ryzyko śmierci było największym problemem udziału dzieci w walkach powstańczych. W tamtym czasie równie łatwo można było zginąć nie robiąc zupełnie nic, lub w roli łącznika czy wywiadowcy. Podstawowy problem leżał w psychice „małych powstańców”, którzy z pewnością doskonale sprawdzali się w boju, ale jednocześnie ów „bojowy” sposób rozwiązywania wszelkich problemów kierował ich na mocno niepokojące tory.

fot.Cezary Piwowarski/CC BY-SA 4.0

Pomnik Małego Powstańca w Warszawie

– Nie można traktować nieletnich jako monolitu – mówi psycholog Elżbieta Supryn. – Zakładamy, że mniej więcej od piętnastego roku życia młody człowiek przeżywa te same emocje, co osoba dorosła, i potrafi podobnie jak ona postrzegać fakty. Kłopot w tym, że zazwyczaj nie umie sobie jeszcze z nimi radzić. Nastolatek postawiony w sytuacji ekstremalnej, takiej jak wojna, tłumi swój strach przesadną brawurą i agresją.

To działa na zasadzie – nikt nie może zobaczyć, że się boi; nikt, nawet on sam. Taka postawa jest znana dobrze z kina, literatury czy po prostu z życia – najsłabsza jednostka w grupie jest jednocześnie najbardziej agresywna, często też zwyczajnie okrutna. Zdaniem dr Supryn, jeśli jeszcze w sytuacji ekstremalnej ekstremalne zachowania nie rażą, to po jej zakończeniu młody człowiek może mieć poważne problemy z powrotem do normalnych warunków.

– Wszystko zależy od jednostki, ale z reguły staje się osobą depresyjną, wycofaną – dodaje psycholog. – Ma też na pewno duże kłopoty z rozróżnieniem dobra i zła. Jak miałby nie mieć, skoro z jednej strony mówią mu, że zabijanie jest obiektywnym złem, z drugiej dają mu do ręki karabin i mówią, że czasem zabijanie jest jednak dobre? Takie doświadczenie może się odcisnąć na całym późniejszym życiu.

fot.domena publiczna

Młodzież w Powstaniu Warszawskim

Dowództwo zdawało sobie z tego sprawę. To z tego właśnie powodu nawet harcerze dorośli, powyżej osiemnastego roku życia, zorganizowani w Grupy Szturmowe, skierowani zostali przede wszystkim do dywersji transportowej – zadania trudnego, bardzo ważnego, wymagającego sporej wiedzy fachowej i dostarczającej chłopakom niezbędnej adrenaliny, ale jednocześnie nie wymagającego przesadnego kontaktu z bronią, zabijania.

Była to jednak czysta teoria. Oddziały dyspozycyjne Kedywu, czyli mówiąc wprost – egzekutorzy – rekrutowali się głównie z szesnastolatków. I gdy czyta się dziś ich wspomnienia, niemal idealnie pokrywają się one z diagnozą dr Supryn. Mieli świadomość powagi sytuacji, doskonale wiedzieli o co walczą i jakie są reguły gry, ale jednocześnie pozostali chłopcami, którzy wciąż na swój sposób bawili się w wojnę – oddziały rywalizowały ze sobą, który zdobędzie więcej krzyży walecznych, a więc de facto ilu zabije ludzi.

Ponuro odnosił się do tego zjawiska obserwujący je na bieżąco Józef Roman Rybicki, ówczesny szef warszawskiego Kedywu:

Idea walki rozgrzeszała wszystko, lecz czy nasi żołnierze tylko w ideowych pracach widzieli cel Kedywu? Czy w przyszłości ta idea walki Kedywu utrzyma naszych żołnierzy? Czy na słabe, nieodporne jednostki mógł wpływać czas całej pracy w Kedywie, czy ta forma zewnętrzna: likwidacje, akcje nagłe – nie zasłaniała czasami istotnej treści walki z Niemcami? Czy żądza przygód, nieznany świat wrażeń nie pociągały za daleko żołnierzy, aż mogły zaciągnąć na dno występku?

Czy kiedy nauczył się robić bronią, kiedy nauczył się jak lekko spada spust pistoletu i zamyka usta na wieki przeciwnikowi, czy nie nauczył się on i nie przywykł zbyt lekkomyślnie sam, samowolnie, we własnym celu, we własnym interesie przykładać palec do spustu pistoletowego? Czy nie likwidował swoich wrogów osobistych, czy nie zdobywał za pomocą broni jakiegoś majątku dla siebie?

Ikona biała, ikona czarna

Powstanie warszawskie trwało zapewne zbyt krótko, by na dobre zdeformować psychikę uczestniczących w nim dzieci-żołnierzy. Poza dużymi miastami bywało z tym jednak różnie. Nastolatki obeznane przez kilka lat z bronią w oddziałach leśnych bardzo często już u schyłku wojny, bądź tuż po niej, zamieniały się w pospolitych bandytów.

Powszechnym problemem w prowincjonalnych szkołach powojennych było noszenie przez uczniów broni i rozwiązywanie konfliktów przy jej pomocy, a ci, którzy tego jakoś uniknęli, do końca życia borykali się psychicznymi zawirowaniami. Bywał to zresztą czasem koniec tragiczny, jak w przypadku Stefana Dąmbskiego, znanego z głośnych wspomnień wydanych pod tytułem „Egzekutor”, który po kilku dziesiątkach lat rozdrapywania ran strzelił sobie w głowę.

fot.domena publiczna

Żołnierz żandarmerii i „pomocnik”

Jest to zresztą sytuacja doskonale znana ze współczesnych czasów, kiedy, według danych ONZ, 300 tysięcy dzieci uczestniczy konfliktach zbrojnych w 30 krajach świata. I jest to 300 tysięcy bardzo okrutnych dzieci.

Dzieci bardzo łatwo zmienić w żołnierzy. Łatwo je uprowadzić, są tanie w utrzymaniu, łatwiej się adaptują do nowych warunków, szybciej uczą się walczyć. Dziećmi łatwiej kierować niż dorosłymi i łatwiej ulegają wpływom. Są bardziej posłuszne i uległe niż dorośli, nie buntują się przeciw dowódcom, nie mają hamulców, dlatego też łatwiej przekonać je, sprowokować lub zmusić do popełniania zbrodni: zabijania, tortur, gwałtów, plądrowania i grabieży –pisze antropolog kultury Joanna Wojtarowicz.

Oczywiście trudno dokonywać prostych porównań nieletnich powstańców z ich rówieśnikami z Afryki Subsaharyjskiej czy Ameryki Południowej. Nikt ich do walki nie zmuszał – nawet przeciwnie, starano się ich od bezpośrednich działań odciągnąć.

fot.domena publiczna

Zdemobilizowane dzieci-żołnierze w Republice Demokratycznej Konga

Ich udział był całkowicie dobrowolny i z zasady wynikał ze szlachetnych przesłanek. Dziecko pozostaje jednak dzieckiem. Nawet jeśli nie były wykorzystywane z premedytacją, już samo dopuszczenie ich do udziału w walce miało w sobie coś z wykorzystywania dziecięcej nieświadomości i naiwności.

Wystarczy posłuchać wspomnień „Klary”:

Wtedy byliśmy młodzi i inaczej podchodziliśmy do śmierci. W ogóle nie zakładaliśmy, że powstanie upadnie, wierzyliśmy, że będzie trwało, dopóki nie zwyciężymy. Nikt nie wierzył, że może zginąć. Nawet jeśli wszyscy zginą, to mnie nie dotyczy – myślał każdy. Jakoś nie zdawaliśmy sobie z tego sprawy. A przecież śmierć była na każdym kroku.

fot.Narodowe Archiwum Cyfrowe/domena publiczna

Nastoletni uczestnicy Powstania Warszawskiego

Wypada więc przynajmniej zastanowić się, czy nasz jednoznaczny zachwyt nad ikoną „Małego Powstańca” przy jednoczesnym, równie jednoznacznym sprzeciwie wobec „Małych Powstańców” z Ugandy czy Sierra Leone nie ma w sobie dużej dozy hipokryzji. Takie właśnie pytanie zadali sobie Maria Piotrowska i Błażej Popławski:

Intuicyjnie większość Polaków wyczuwa sympatię, współczucie i podziw wobec Małego Powstańca (…). Są oni kreowani na bohaterów, a ich poświęcenie uznawane jest za dowód dojrzałości i patriotyzmu.  Z drugiej jednak strony, zdjęcie czarnoskórego nastolatka z AK-47 w ręku, stanowiące jedną z ponurych ikon XX-wiecznej Afryki, napawa strachem, dowodzi barbarzyństwa mieszkańców dżungli na południe od Sahary. Te dwa stereotypowe wizerunki – powstańca warszawskiego z butelką benzyny i dziecka afrykańskiego z kałasznikowem – to dwa przedstawienia dzieci-żołnierzy, biorących udział (dobrowolnie lub pod przymusem) w wojnach toczonych przez dorosłych.

A więc bohaterstwo czy barbarzyństwo?

Bibliografia:

1. Bartoszewski Władysław, Dni walczącej stolicy. Kronika powstania warszawskiego, Warszawa 1989.
2. Bartoszewski Władysław, 1859 dni Warszawy, Kraków 2008.
3. Davis Norman, Powstanie ’44, Kraków 2003.
4. Fredro-Boniecka Maria, Krajewski Wiktor, Łączniczki, Warszawa 2016.
5. Gawin Dariusz, Spór o powstanie, Warszawa 2004.
6. Dzieci w konfliktach zbrojnych, red. R. Kubryński, Warszawa 2013.
7. Leski Kazimierz, Życie niewłaściwie urozmaicone, Warszawa 1989.
8. Rybicki Józef Roman., Notatki szefa warszawskiego Kedywu, Warszawa 2001.
9. Stachiewicz Piotr, „Parasol”: dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji KG AK, Poznań 1991.
10. Zawodny Janusz Kazimierz, Uczestnicy i świadkowie powstania warszawskiego. Wywiady, Warszawa 2004.