Żyd z Warszawy nienawidzący komunistów. Stalin był zachwycony jego pomysłami!

Grzegorz Sigalin był jednym z najzdolniejszych architektów przedwojennej Warszawy. Pochodził z przedsiębiorczej rodziny – jego babcią była Klaudia Sigalina, właścicielka słynnej wytwórni kefirów. Ukończył z wyróżnieniem Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej i zaczął projektować budynki wraz ze starszym bratem, Romanem. Wspólnie zostali autorami kilkunastu kamienic w Warszawie, Gdyni oraz Łodzi. Grzegorz pragnął jednak czegoś więcej.

I wtedy w Moskwie ogłoszono konkurs na projekt Pałacu Rad. W pierwszym momencie Sigalin przypomniał sobie zapewne o 1920 roku, gdy chciał bić bolszewika i nawet zaciągnął się w tym celu do wojska. Konkurs był jednak wielką szansą na osiągnięcie sukcesu, o którym marzył od dawna.

Fakt, że Pałac Rad kłócił się z jego młodzieńczymi przekonaniami, musiał zejść na drugi plan. Do konkursu stanął wraz z dwójką kolegów po fachu, Henrykiem Blumem i Bertoldem Lubetkinem.

Architektoniczna zemsta proletariatu

Pomysł budowy budynku, który stałby się symbolem zwycięstwa komunizmu i przyćmiłby rezydencje burżuazyjnych mieszkańców Zachodu powstał już w grudniu 1922 roku.

Aby zrobić miejsce pod budowę Pałacu Rad najpierw należało wyburzyć Cerkiew Chrystusa Zbawiciela. Na zdjęciu uwieczniono moment jej wysadzenia w powietrze (źródło: domena publiczna).

Przedstawił go w zasłużony bolszewik Siergiej Kirow podczas Zjazdu Rad ZSRR. Cytuje go Beata Chomątowska w książce „Pałac. Biografia intymna”:

Pałac Rad […] powinien być zemstą władzy pogardzanych, zacofanych niegdyś robotników i chłopów nad burżuazyjnym Zachodem, budowlą, której nasi wrogowie nie mogliby sobie wyobrazić nawet we śnie. Ten gmach powinien stać się widomym znakiem przyszłej potęgi, triumfu komunizmu nie tylko u nas, ale i na Zachodzie.

Przemówienie Kirowa przyjęto oczywiście oklaskami i już w niedługim czasie wybrano miejsce na budowę Pałacu: plac, na którym stała Cerkiew Chrystusa Zbawiciela. Trzeba było szybko działać, zatem wysadzono świątynię w powietrze i rozpoczęto wielkie poszukiwania architekta oraz projektu, który odpowiadałby oczekiwaniom samego towarzysza Stalina.

O pałacu przy dźwięku kontrabasu

Konkurs na projekt Pałacu Rad ogłoszono w 1931 roku. Organizatorzy zadbali, aby wieść o nim rozniosła się po całym świecie – na 160 nadesłanych projektów, 24 stanowiły zgłoszenia z zagranicy. Wśród architektów znalazły się największe sławy, takie jak Erich Mendelsohn, Auguste Perret czy Le Corbusier, a także „Trojka”, czyli zespół Sigalin, Blum & Lubetin.

Młodzi architekci mieli jednak przed sobą trudne zadanie. Ich budynek, wyróżniający się bardzo nowoczesnym kształtem przypominającym statek kosmiczny, musiał konkurować nie tylko z największymi nazwiskami, ale również z zaskakującymi sposobami prezentacji. Dla przykładu pokaz Le Corbusiera obfitował w taneczne pląsy, którym towarzyszył przygrywający na kontrabasie architekt.

Show Szwajcara na nic się jednak nie zdało. Ku zdziwieniu zagranicznych gości, a najbardziej samego Le Corbusiera, do finałowej trójki dostało się dwóch rodzimych uczestników konkursu oraz Amerykanin. Ostatecznie wygrał przeciętny i niewyróżniający się niczym specjalnym (poza ogromnym pomnikiem „wyzwolonego proletariusza” na szczycie) budynek Borysa Jofana.

Ostatecznie, spośród głoszonych projektów wybrano ten autorstwa Borysa Jofana. Co prawda był on przeciętny i nie wyróżniał się niczym szczególnym, ale za to na szczycie wieńczył go „pomnik wyzwolonego proletariusza” (źródło: domena publiczna).

Wszystko pozostaje w rodzinie

Grzegorz Sigalin ostatecznie przegrał z Jofanem, ale jego projekt został wyróżniony przez samego Stalina. Młody architekt poczuł się wyraźnie doceniony, w przeciwieństwie do Le Corbusiera, który śmiertelnie obraził się na ZSRR. Gdy dwa lata później Rada Komisarzy Ludowych uchwaliła generalny plan przebudowy Moskwy, Sigalin jako jeden z pierwszych ruszył na Wschód.

Udało mu się znaleźć pracę w państwowym biurze architektonicznym, ale jak każdy mieszkaniec ZSRR w tych czasach, nie mógł czuć się do końca bezpieczny. Wkrótce słuch o nim zaginął. Dopiero po otwarciu rosyjskich archiwów okazało się, że został aresztowany na podstawie fałszywego donosu, a następnie stracony.

Artykuł powstał m.in. w oparciu o książkę Beaty Chomątowskiej „Pałac. Biografia intymna” (SIW Znak 2015).

Losy rodziny Sigalinów wydają się być jednak nierozerwalnie związane z radziecką myślą architektoniczną. Kilkanaście lat po śmierci Grzegorza jego młodszy brat Józef stał się bowiem głównym architektem Warszawy i pełnomocnikiem ds. budowy Pałacu Kultury i Nauki, namaszczonym na to stanowisko przez towarzysza Bieruta.

Jedyny prawdziwy cud świata

Co stało się z Pałacem Rad? Plan Jofana był kilkukrotnie zmieniany przez innych architektów i samego Stalina. Pierwotny pomnik „wyzwolonego proletariusza” został zmieniony na podobiznę Włodzimierza Lenina. Ostateczny projekt zaprezentowano w 1934 roku. Beata Chomątowska słusznie zauważa, że Pałac Rad wyglądał na papierze jak specyficzne połączenie Empire State Building i figury King Konga. Budynek miał mierzyć 416 metrów, z czego 80 miała mieć sama postać Lenina na szczycie wieżowca.

Budowa Pałacu ruszyła w 1937 roku. Moskiewska prasa jeszcze przed rozpoczęciem prac wieściła powstanie nowego cudu świata – nie ósmego, lecz „prawowicie pierwszego”, zbudowanego po raz pierwszy rękoma wolnego narodu, a nie niewolników. Budowa została jednak wstrzymana wraz z rozpoczęciem niemieckiej ofensywy i „najpiękniejszy pomnik proletariatu” nigdy nie powstał.

Według założeń Pałac Rad miał być prawdziwym cudem świata. I to nie żadnym ósmym, ale „prawowicie pierwszym” (źródło: domena publiczna).

Pamięć o nim trwała jednak długo i stała się inspiracją do budowy Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie oraz jego krewniaków w sowieckich republikach. Sam wizerunek górującego nad Moskwą Lenina pojawiał się za to jeszcze przez wiele lat w radzieckiej kinematografii i literaturze.

Bibliografia:

1. Beata Chomątowska, Pałac. Biografia intymna, SIW Znak, Kraków 2015.
2. Jakub Sadowski, Między Pałacem Rad i Pałacem Kultury. Studium kultury totalitarnej, Wyd. Libron, Kraków 2009.
3. Łukasz Bireta, Życie i twórczość architektów Jerzego Gelbarda i Romana Sigalina, cz. 1, [w:] Raz w miesiącu zwykle o architekturze [blog Łukasza Bireta], 31 grudnia 2013 [dostęp: 18 lipca 2015].