Trzech szesnastolatków. Trzy różne końce wojny

Podobieństwo (a jednocześnie różnorodność) doświadczeń i relacji moich trzech bohaterów zaskoczyły mnie tym bardziej, że na ich wspomnienia natknąłem się niemal jednocześnie i to w sposób niezależny ode mnie. Pamiętniki powstańca warszawskiego Macieja Bernhardta redagowałem pracując w portalu „Histmag.org”. Wspomnienia holenderskiego esesmana-ochotnika Hedrika Vertona przygotowałem do publikacji i opatrzyłem aparatem naukowym dla Bellony. Z kolei relację żydowskiego partyzanta i oficera Armii Ludowej Franka Blaichmana przetłumaczyłem z angielskiego dla wydawnictwa Replika.

Każdy z trzech młodych żołnierzy w dorosłość wszedł w realiach wojny. To ona ukształtowała ich psychikę i stała się najważniejszym, formacyjnym etapem życia. Obok podobieństw piętrzą się jednak różnice. Wszyscy trzej mieli po 16 lat, ale pochodzili z diametralnie różnych środowisk. Maciej należał do zamożnej warszawskiej inteligencji. Franek wychował się w dobrze sytuowanej, małomiasteczkowej rodzinie żydowskiej. Z kolei Hendrik dorastał na zachodnioeuropejskiej wsi. Także początek wojny wyglądał dla nich całkowicie inaczej. Dla Macieja był szokiem, ale momentalnie przyjął swój patriotyczny obowiązek i pomimo młodego wieku zgłosił się do służby pomocniczej. Franek początkowo wojnę zignorował: podobnie jak inni Żydzi z jego rodzinnej Kamionki wierzył, że konflikt to wyłącznie problem Polaków. Dla Hendrika natomiast wojna zaczęła się dużo później i zaangażował się w nią z premedytacją: chciał się wyrwać z domu i przeżyć przygodę życia, pomagając w budowie „nowej” hitlerowskiej Europy.

Wspomnienia trzech chłopaków (którzy w 1945 roku byli już od dawna dorosłymi mężczyznami) można porównywać na każdym etapie i jest to zajęcie prowadzące do nad wyraz interesujących wniosków. Rzućmy jednak okiem na relacje z tylko jednego epizodu. Jak trzej młodzi żołnierze opisywali wydarzenie kluczowe dla nich wszystkich – koniec wojny?

Podobnie jak wybuch wojny, także jej zakończenie zastało ich w różnych miejscach i sytuacjach. Maciej przebywał w niewielkiej, zapomnianej przez świat wiosce w pobliżu Radomska. Franek także w wiosce, ale leżącej w Lubelskiem, bezpośrednio na trasie przemarszu Armii Czerwonej. W końcu Hendrik, wraz z pozostałymi obrońcami Festung Breslau, skapitulował po trzech miesiącach zażartych walk o Wrocław.

Maciej Bernhardt: niepewność i wyczekiwanie

[Cytat za: Maciej Bernhardt, Z Miodowej na Bracką. Opowieść powstańca warszawskiego, i-Press, Kraków, s. 303-306].

„(…) Przeczesywaliśmy do rana pobliskie lasy w poszukiwaniu kryjących się oddziałów niemieckich. Napotkaliśmy oddział AL, który robił dokładnie to samo, co my. Obaj dowódcy uzgodnili rejony patrolowania, aby­ objąć kontrolą jak największy teren, a zarazem nie przeszkadzać sobie wzajemnie. Nad ranem nasze czujki wytropiły przechodzący przez las oddział niemiecki. (…) Nie atakowaliśmy, nie mając pełnego rozpoznania. Należało się spodziewać, wnioskując z komunikatów radiowych, że front przeszedł już daleko na zachód poza Radomsko i że oddziały radzieckie muszą być w pobliżu. Nie mając z nimi żadnego kontaktu, w nocy, w przypadku strzelaniny z uciekającymi i kryjącymi się Niemcami, łatwo mogliśmy wzajemnie się ostrzelać. Mieliśmy rozkaż unikania wszelkich „nieporozumień” z „wyzwolicielami”. Oddział niemiecki obchodził Radomsko dużym łukiem od południa. Nad ranem straciliśmy z nim kontakt i bardzo zmęczeni wróciliśmy do Wielgomłyn.

Cały dzień oczekiwaliśmy wkroczenia wojsk radzieckich. Na próżno. Dzień przeszedł spokojnie, nic niezwykłego się nie działo. Wieczorem pojawił się niespodziewanie motocykl z koszem i trzema Niemcami. Zatrzymali się na rynku i rozglądali niepewnie dokoła. Spra­wiali wrażenie, że chcą o coś zapytać. Wszystkie okna we wsi były ciemne, ale z każdego na pewno byli obserwowani. Wszyscy oczekiwali Rosjan. Na odgłos silnika motocykla z każdego okna na rynku przyglądano się „czy już przyszli”. Rozbrojenie trzech Niemców, choć każdy z nich trzymał w ręku pistolet maszynowy, nie stanowiłoby żadnego problemu. Nikt się jednak nie ruszył. Niemcy przez chwilę rozmawiali ze sobą i odjechali bez prze­szkód.

Nie wyobrażam sobie takiej sytuacji, gdybyśmy oczekiwali wkroczenia naszych wojsk; praw­dziwego wyzwolenia. Przecież we wsi było co najmniej ze stu akowców i to bardzo dobrze uzbrojonych! Pamiętam trzy posterunki w domach na rynku. Mogliśmy wystrzelać Niemców jak kaczki. Nie padł jednak ani jeden strzał. Tak jakby nie wypadało strzelać do uciekinierów, którzy nie mają szans na wymknięcie się Rosjanom i są już skazani na śmierć.

Po paru godzinach weszły do Wielgomłyn straże przednie piechoty rosyjskiej. Rozstawili posterunki, a część z nich siadła na gankach, po drewutniach, chlewikach i spała. Mróz tej nocy był silny, co najmniej z 15 stopni. Mieszkańcy zapraszali ich do domów, częstowali gorącą herbatą, mlekiem, zupą, chlebem. Odmawiali, zarówno poczęstunku, jak i wejścia do domów. Mieliśmy wrażenie, że surowo zabroniono im wszelkich kontaktów z miejscową ludnością.

Ojciec mój (…) wyszedł przed dom i usiłował rozmawiać z przybyłymi żołnierzami. Ze zdumieniem stwierdził, że nie rozumieją oni po rosyjsku. Po dłuższej chwili przyszedł podoficer Rosjanin, który także odmówił wejścia do domu i talerza gorącej zupy, który wyniosła mu Marynia. Tłumaczył się, że muszą być w pogotowiu, bo w każdej chwili mogą tu być Niemcy. Był to kiepski wykręt, bo front przesunął się już daleko na zachód. Widocznie takie mieli rozkazy, aby nie nawiązywać kontaktu z tutejszymi „burżujami”.

(…)

Rano, gdy tylko się rozwidniło, oddział rosyjskiej piechoty (…) wymaszerował w kierunku Radomska.

Przez kilka dni w Wielgomłynach panowało bezkrólewie. Połączenie telefoniczne i te­legraficzne z Radomskiem było przerwane. Wydawało się, że nowa władza zapomniała o wsi lezącej „tam, gdzie diabeł mówi dobra­noc”. Miejscowi AL-owcy paradowali z opaskami na rękawie, ale nie czuli się zbyt pewnie. Panował nastrój wyczekiwania”.

Frank Blaichman: Bezgraniczna radość

[Cytat za: Frank Blaichman, Wolę zginąć walcząc. Wspomnienia z drugiej wojny światowej, Replika, Poznań 2010, s. 170-171]

„Mniej więcej w południe pułkownik Armii Czerwonej wprowadził nas do wioski. Rosjanie musieli tam dotrzeć dobre kilka godzin wcześniej, ale miejscowi wciąż ściskali i całowali wyzwolicieli! Wyglądało to niczym wielki zlot rodzinny, na którym wszyscy członkowie rozrośniętej familii spotkali się po latach rozłąki. Jedni ludzie śmiali się, inni płakali – z ulgą i z radością. My też zaczęliśmy płakać. Ludzie otworzyli drzwi swoich domów na powitanie Rosjan, a teraz także na nasze powitanie, kładąc na stół wszystko co mieli do picia i do jedzenia. Być może uznali nas za Polaków, bo wszyscy dowódcy grupy, łącznie ze mną, nosili polskie mundury oficerskie. Nie wykluczam jednak, że przywitaliby nas równie serdecznie wiedząc, że mają do czynienia z Żydami. Był to dzień wielkiej radości.

Piliśmy i zapychaliśmy się jajkami, serem, masłem, mlekiem, miodem, mięsem… Śpiewaliśmy też wspólnie: Polacy z Rosjanami, goje z Żydami. Jeden z Rosjan miał ze sobą bałałajkę, śpiewaliśmy więc rosyjskie piosenki – Żydzi z naszego oddziału robili to równie chętnie co sami Sowieci. Wciąż pamiętam te piosenki, jakże kwieciste i romantyczne, opowiadające o pięknej kobiecie. Był tez utwór o matce, która straciła syna po tym jak ten ruszył w bój u boku partyzantów. Lamentowała, że synowa znajdzie sobie innego męża, podczas gdy jej nikt nie zastąpi syna. Była też pieśń o bojowniku w bunkrze, wiedzącym że śmierć jest zaledwie kilka metrów od niego, podczas gdy do domu prowadzi długa i kręta droga.

Tak więc śpiewaliśmy, a Cesia bawiła się razem z nami oraz swoimi braćmi – Jurkiem i Abim. Wszyscy piliśmy bimber, czyli polską wódkę domowej roboty. Robiliśmy to godzinami, aż wielu z nas, nie wyłączając mnie, kompletnie się urżnęło.

Następnego ranka wytrzeźwieliśmy, jednocześnie uświadamiając sobie obezwładniającą myśl – naprawdę przetrwaliśmy!”

Hendrik C. Verton: Kapitulacja czyli świętokradztwo

[Cytat za: Hendrik C. Verton, W piekle frontu wschodniego. Byłem holenderskim ochotnikiem w Waffen-SS, Bellona – książka jeszcze nieopublikowana, premiera 19 października]

„Teraz nie miałem wątpliwości – koniec walk był bardzo bliski i szybko skierowałem się z powrotem do centrum medycznego. Tam dowiedziałem się, że 5 maja o godzinie 2 w nocy czasu moskiewskiego (pierwsza czasu niemieckiego) nastąpi „honorowa kapitulacja miasta Breslau”. Nie sądzę abym musiał opisywać atmosferę wśród rannych znajdujących się w piwnicy. Niektórzy nie chcieli w to uwierzyć, wielu płakało. Zalewali się łzami po wielu miesiącach napięcia i nie wstydzili się tego. Czyż to wszystko nie zdało się na nic? Przeminęły lata oddawania życia i kończyn na froncie, lata niedoborów, niedostatków i poświęceń, cierpień, nalotów? Staliśmy w obliczu beznadziejnej perspektywy przebywania w obozie jenieckim. Jak długo? To przygniatało nas wszystkich, a ja poczułem się zgorzkniały, odrzucony i zbuntowany.

(…)

Oczywiście, trudno było mówić w tym czasie o „dumie” i „smutku”. Należało użyć innych słów z naszego słownika wypowiadając się o dzielnych obrońcach fortecy. Oni byli źli, głęboko niezadowoleni i pełni wątpliwości, zwłaszcza ci z pierwszej linii obrony. Przewidując perspektywę zostania jeńcem wojennym u Rosjan, niektórzy oficerowie popełniali samobójstwa, szeregowi rozbijali broń o najbliższe kamienie, inni pogrążeni w czystej frustracji rzucali karabiny do Odry. Przez pełne trzy miesiące byli oblegani przez nieprzyjaciela, który nie złamał ich ducha. Znosili stałe towarzystwo śmierci, za dnia i w nocy, przez całe poprzednie pięć lat. Kapitulacja w ich oczach była świętokradztwem”.

***

To trzy bardzo różne książki, ale wszystkie niewątpliwie warto przeczytać. Pierwsze dwie są dostępne w sprzedaży (Wspomnienia Macieja Bernhardta w Zixo, pamiętniki Franka Blaichmana na stronie wydawcy) trzecia trafi do księgarń za kilka tygodni i będzie ją można kupić np. poprzez serwis internetowy Bellony.